Η ανθρώπινη νοημοσύνη σε... πτώση

Σπύρος Μανουσέλης

Μια σειρά από στατιστικές μετρήσεις δείχνουν ότι από τον Μεσοπόλεμο μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα εμφανίζεται μια εντυπωσιακά σταθερή άνοδος του δείκτη νοημοσύνης των νεότερων γενεών, που υπολογίζεται μέσω των IQ τεστ. Αυτό είναι το περίφημο «φαινόμενο Φλιν», που πλέον αμφισβητείται από πλήθος πιο πρόσφατων ερευνών. Το περίεργο είναι ότι τόσο οι νέες όσο και παλιότερες έρευνες βασίζονται αποκλειστικά στην τυφλή αποδοχή των IQ τεστ.

Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε πώς από τη μέτρηση των μαθησιακών ανεπαρκειών -μέσω των IQ τεστ- περάσαμε σταδιακά στους παντοδύναμους «δείκτες» της ανθρώπινης νοημοσύνης (βλ. «Μηχανές του Νου», 12-10-2019). Ετσι αυτά τα τεστ, από δείκτες εκπαιδευτικής αμάθειας και μαθησιακής δυσχέρειας, κατάφεραν τελικά να επιβληθούν ως μια καθολική κλίμακα αξιολόγησης των νοητικών ικανοτήτων μας συνολικά.

Αραγε καταφεύγοντας σε αυτά τα τεστ νομιμοποιείται κανείς να μιλά για συνολική αύξηση ή, εναλλακτικά, για εμφανή μείωση της ανθρώπινης νοημοσύνης;

Μήπως η ανθρώπινη νοημοσύνη παρουσιάζει όντως την πτώση που καταγράφουν ορισμένες διεθνείς στατιστικές έρευνες, οι οποίες βασίζονται σε τέτοια τεστ; Ερώτημα που με τη σειρά του μας επιβάλλει να εξετάσουμε αν υπάρχουν κάποια εγγενή και ανυπέρβλητα βιολογικά όρια στην ανάπτυξη και στις επιδόσεις της νοημοσύνης μας. Ή αν, αντίθετα, πρόκειται για πρόσκαιρα ιστορικά φαινόμενα, που οφείλονται σε επιμεριστικές μεθόδους αξιολόγησης των δυνατοτήτων του ανθρώπινου νου.


Μαζική αποβλάκωση λόγω του αντίστροφου «φαινομένου Φλιν»;


Η σταθερή τάση αύξησης των επιδόσεων της ανθρώπινης νοημοσύνης, όπως αυτή καταγράφεται από διάφορες νοητικές δοκιμασίες (κυρίως από τα IQ τεστ), αποτελεί το περιβόητο «φαινόμενο Flynn». Πρόκειται για την εντυπωσιακή ανακάλυψη που έκανε, τη δεκαετία του 1980, ο Τζέιμς Φλιν (James R. Flynn) συγκρίνοντας και αναλύοντας τα μέχρι τότε διαθέσιμα αποτελέσματα στα τεστ νοημοσύνης.

Από τη συγκριτική ανάλυση αυτών των στατιστικών δεδομένων προέκυψε ότι τα τεστ νοημοσύνης των τελευταίων 50 χρόνων σε τουλάχιστον 20 διαφορετικές χώρες για τις οποίες υπάρχουν έγκυρα και ελέγξιμα στατιστικά δεδομένα δείχνουν σαφώς ότι τον εικοστό αιώνα ο δείκτης νοημοσύνης των μαθητών αυξάνεται σταθερά από γενιά σε γενιά κατά 3 μονάδες κάθε 10 χρόνια!

Η ευφυΐα του είδους μας δείχνει να «αυξάνεται περισσότερο από χθες και λιγότερο από αύριο»: κάπως έτσι θα μπορούσε να συνοψίσει κανείς το «φαινόμενο Φλιν» (Flynn effect), τα συμπεράσματα του οποίου προέκυψαν από τη συγκριτική ανάλυση των αποτελεσμάτων στα τεστ νοημοσύνης. Ενας αναμφίβολα κολακευτικός «κανόνας» για την πορεία της ανθρώπινης νοημοσύνης, που εντούτοις προκάλεσε και εξακολουθεί να προκαλεί εντονότατες διενέξεις μεταξύ των ειδικών για το αν ισχύει.

Πάντως ο ίδιος ο Φλιν φρόντισε εγκαίρως να διευκρινίσει ότι στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για μια γενική τάση αύξησης της ανθρώπινης ευφυΐας, αλλά μάλλον για την προοδευτική αύξηση της ικανότητάς μας να επιλύουμε, ταχύτερα και ευκολότερα απ’ ό,τι στο παρελθόν, αφηρημένα προβλήματα.


Η αντιστροφή του «φαινομένου Flynn»
Δυστυχώς, πιο πρόσφατες ευρωπαϊκές έρευνες έδειξαν ότι τις τρεις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει αντιστροφή της τάσης για αύξηση του IQ. Για παράδειγμα, τα αποτελέσματα των μετρήσεων σε αναπτυγμένες χώρες όπως η Φινλανδία, η Αγγλία και η Δανία, καταγράφουν στις νεότερες γενιές μια σαφή πτώση του IQ. Ετσι, αντίθετα με ό,τι προβλέπει το «φαινόμενο Φλιν», ο δείκτης νοημοσύνης (IQ) φαίνεται να μειώνεται στις γενιές των Ευρωπαίων που έχουν γεννηθεί μετά το 1975!

Σε αυτό το απαισιόδοξο και ιδιαίτερα ανησυχητικό συμπέρασμα κατέληξαν πρώτοι δύο Νορβηγοί ερευνητές, οι οικονομολόγοι Μπερντ Μπράτσμπεργκ και Ολε Ρόγκεμπεργκ που εργάζονταν στο Κέντρο Οικονομικής Έρευνας Frisch Centre του Οσλο. Η μελέτη τους αφορούσε νεαρούς Νορβηγούς που έκαναν τη στρατιωτική τους θητεία και είχαν γεννηθεί από το 1962 έως το 1991. Εκτός ότι ανέλυσε περίπου 730.000 αποτελέσματα από IQ τεστ, ένα επιπλέον στοιχείο της νορβηγικής έρευνας είναι ότι συνέκρινε τα αποτελέσματα IQ μεταξύ αδελφών, προσώπων δηλαδή που μεγάλωσαν στο ίδιο ακριβώς κοινωνικό περιβάλλον και μοιράζονται αρκετά συγγενικά γονίδια.

Ετσι προέκυψε ότι μεταξύ αδελφών το IQ αυξανόταν κατά 0,20 μονάδες στα άτομα που είχαν γεννηθεί από το 1962 μέχρι το 1975, ενώ μειωνόταν κατά 0,33 μονάδες στα άτομα που είχαν γεννηθεί κατόπιν, από το 1975 έως το 1991. Η νορβηγική μελέτη δημοσιεύτηκε το 2018 στο περιοδικό «PNAS», εγκυρότατη επιθεώρηση της αμερικανικής ακαδημίας επιστημών, προκαλώντας πανικό για ορατή πλέον και καταγεγραμμένη απειλή δραματικής μείωσης της ανθρώπινης νοημοσύνης στις νεότερες γενεές.

Κατά τη γνώμη των Νορβηγών ερευνητών, η παρατηρούμενη μείωση της «ευφυΐας» που καταγράφεται από τα τεστ νοημοσύνης δεν οφείλεται ούτε σε μεταλλάξεις των γονιδίων ούτε και σε κοινωνικά αίτια: «Μολονότι τέτοιοι παράγοντες μπορεί να εμπλέκονται, η επίδρασή τους είναι αμελητέα σε σύγκριση με άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες», όπως υποστηρίζουν.

Ως πολύ πιθανότερα αίτια αυτού του φαινομένου οι δύο Νορβηγοί οικονομολόγοι θεωρούν την «επιδείνωση των εκπαιδευτικών και σχολικών προγραμμάτων», την «απαξίωση των εκπαιδευτικών αξιών», την «τηλεόραση και τα νέα διαδικτυακά μέσα», την «επιδείνωση της αγωγής και των σχέσεων στους κόλπους των οικογενειών» και επίσης την «επιδείνωση της διατροφής και της υγείας».


Η μαζική αποβλάκωση είναι αναπόφευκτη;
Ανάλογες έρευνες, που έγιναν σε μερικές ευρωπαϊκές χώρες ακόμα, διαπίστωσαν μια ανάλογη πτώση στα IQ τεστ των νεότερων γενεών. Με αποτέλεσμα ολοένα και συχνότερα επιφανείς επιστήμονες να διερωτώνται γιατί ο δείκτης νοημοσύνης των ανθρώπων φαίνεται πως μειώνεται αντί να αυξάνει, όπως προβλέπει το «φαινόμενο Φλιν». Μάλιστα ορισμένοι ειδικοί, όπως ο ανθρωπολόγος E. Dutton και ο ψυχολόγος R. Lynn, υποστηρίζουν ότι η νοημοσύνη των ανθρώπων έχει ήδη αρχίσει να φθίνει ανεπανόρθωτα και αυτή η καταστροφική πορεία θα επιδεινωθεί με τον χρόνο!

Οσο για τα αίτια της συντελούμενης καταστροφής του ανθρώπινου νου, αυτά παραμένουν άγνωστα και (σκοπίμως;) ασαφή: από την πλανητική οικολογική και διατροφική υποβάθμιση, μέχρι την παιδαγωγική-κοινωνική καταστροφή που δήθεν επιφέρει η μετανάστευση «κατώτερων» πληθυσμών στις πιο αναπτυγμένες οικονομικά χώρες. Εντελώς αυθαίρετες εικασίες που λόγω της συστηματικής προβολής τους από τα ΜΜΕ δημιουργούν κυριολεκτικά υστερία για την δήθεν επικείμενη μαζική αποβλάκωση του ανθρώπινου είδους.

Γιατί άραγε τα ίδια αίτια που ευθύνονται για την νοητική μας κατάπτωση δεν προκαλούν τα ίδια συμπτώματα σε όλες τις χώρες; Γιατί δεν παρατηρούνται τα ίδια συμπτώματα π.χ. στις ΗΠΑ ή στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, αφού τα παραπάνω «αίτια» υπάρχουν επίσης σε αυτές και άρα θα έπρεπε να τις επηρεάζουν εξίσου ή και χειρότερα; Κάτι που ωστόσο δεν αποτυπώνεται από τα IQ τεστ, δεδομένου ότι ο δείκτης νοημοσύνης που καταγράφεται από τις σχετικές μετρήσεις παραμένει σταθερός στις περισσότερες χώρες, ενώ σε μερικές άλλες αναβαίνει, π.χ. στις ΗΠΑ!

Το περίεργο με αυτές τις έρευνες -παλιότερες αλλά και πιο πρόσφατες-, που υποτίθεται ότι μετρούν την άνοδο ή την πτώση της ανθρώπινης νοημοσύνης, είναι η άκριτη αποδοχή από όλες τους της δοκιμασίας και της κλίμακας ευφυΐας των IQ τεστ, τα οποία θεωρούνται -κατά τη γνώμη μας εσφαλμένα- ως η πιο ασφαλής μέθοδος και το πιο επαρκές κριτήριο για την αξιολόγηση της ανθρώπινης νοημοσύνης.

Αν θα έπρεπε να εξαγάγουμε κάποιο πρακτικό συμπέρασμα από αυτές τις πρόσφατες εξελίξεις είναι ότι, αντί να πέφτουμε θύματα της εκάστοτε επιστημονικοφανούς προπαγάνδας σχετικά με τη μαγική αύξηση ή εναλλακτικά την ατεκμηρίωτη καταστροφή των νοητικών ικανοτήτων μας, θα έπρεπε μάλλον να επενδύουμε περισσότερο στην έγκυρη επιστημονική ενημέρωση και όχι στις ναρκισσιστικές ή τρομολαγνικές προφητείες της μόδας.


Γονίδια και ευφυΐα: μια ιδιαιτέρως περίπλοκη σχέση


Η ανθρώπινη νοημοσύνη είναι γενετικά προκαθορισμένη ή, αντίθετα, πρόκειται για μια πολύ σύνθετη εγκεφαλική λειτουργία που προκύπτει και εξαρτάται από τη σύμπλεξη ενδογενών (βιολογικών-γενετικών) και εξωγενών (περιβαλλοντικών-κοινωνικών) παραγόντων;

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα νευροβιολογικά δεδομένα, η επιρροή των γενετικών παραγόντων στην ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων μας υπολογίζεται περίπου στο 52%. Και όπως αποκαλύπτει πλήθος ερευνών, αυτή η διόλου ευκαταφρόνητη γενετική επιρροή δεν εξαρτάται από λίγα μεμονωμένα γονίδια αλλά είναι διάχυτη στο ανθρώπινο γονιδίωμα: εμπλέκει ακόμα έναν απροσδιόριστο αλλά σίγουρα μεγάλο αριθμό γονιδίων, τα οποία όχι μόνο δρουν από κοινού, αλλά και η έκφρασή τους επηρεάζεται σημαντικά από διάφορους «εξωτερικούς», δηλαδή περιβαλλοντικούς, παράγοντες!


Η επιγένεση του νου
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος και οι λειτουργίες του περιγράφονταν μέχρι πρόσφατα ως ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο βιολογικό όργανο, που αναπτύσσεται ταχύτατα μέχρι το τέλος της εφηβείας, γνωρίζει το ζενίθ της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του κατά την ενηλικίωση, ενώ είναι καταδικασμένο σε σταδιακή παρακμή κατά τη γήρανση.

Η σύγχρονη νευροεπιστημονική έρευνα, αντίθετα, έχει δείξει ότι ο εγκέφαλός μας είναι ένα απίστευτα εύπλαστο και δυναμικό όργανο, το οποίο διατηρεί σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τη δυνατότητα να ανανεώνει τις βασικές δομές και τις λειτουργίες των νευρωνικών δικτύων του ανάλογα με τον πλούτο των ερεθισμάτων που δέχεται από το περιβάλλον του.

Κάτι που επιβεβαιώνεται από πολλές έρευνες σχετικά με τους γενετικούς παράγοντες των νοητικών λειτουργιών του εγκεφάλου μας, τα γονίδια που εμπλέκονται είναι πολυλειτουργικά: εκτός από τις καθαρά νοητικές συμπεριφορές μας, συμμετέχουν και σε πολλές άλλες λειτουργίες του σώματός μας. Για παράδειγμα, επεμβαίνουν ρυθμιστικά σε κάποιες μεταβολικές και αναπτυξιακές λειτουργίες των νευρών του εγκεφάλου μας, ακόμη και στους μηχανισμούς κυτταρικής «απόπτωσης», δηλαδή στον γενετικά προγραμματισμένο θάνατο ορισμένων εγκεφαλικών κυττάρων, τα οποία κυριολεκτικά «αυτοκτονούν» όταν υποστούν σοβαρή βλάβη ή μετάλλαξη από διάφορους βλαπτικούς παράγοντες.

Ενα άλλο πολύ ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι τα περισσότερα από αυτά τα γονίδια αποδεικνύονται ιδιαίτερα ευαίσθητα σε «εξωγενείς» επιγενετικούς παράγοντες, οι οποίοι άλλοτε ενισχύουν και άλλοτε καταστέλλουν την έκφραση ενός γονιδίου. Με άλλα λόγια, τα κύτταρα της εγκεφαλικής μηχανής φαίνεται πως είναι «εκ γενετής» ανοιχτά σε επιρροές του περιβάλλοντος. Στην πραγματικότητα η δυνατότητα «αναπρογραμματισμού» μέρους της γενετικής πληροφορίας που βρίσκεται κωδικευμένη στο DNA μας αποτελεί την πιο εύλογη επιστημονική εξήγηση τόσο για τη διατήρηση για μεγάλα χρονικά διαστήματα όσο και για την εντυπωσιακή ταχύτητα μεταβίβασης κάποιων επίκτητων χαρακτηριστικών στους απογόνους.

Και η επιστήμη της επιγενετικής (epigenetics) μελετά ακριβώς τις επίκτητες -και άρα επιγενετικές- μεταβολές όχι τόσο στη δομή όσο στην έκφραση των γονιδίων. Αυτές οι πολύ συχνές λειτουργικές μεταβολές στην έκφραση των γονιδίων δεν προκύπτουν από αλλαγές στην αλληλουχία του DNA, δηλαδή του χημικού υποστρώματος της πληροφορίας των γονιδίων.

Επομένως είναι όχι μόνο ανακριβές, αλλά και παραπλανητικό το να μιλά κανείς για «γονίδια ευφυΐας». Αντίθετα, όπως επιβεβαιώνεται από ολοένα και περισσότερες έρευνες, η νοημοσύνη μας είναι μια πολύπλοκη εγκεφαλική ικανότητα, η ανάδυση της οποίας εξαρτάται από την αλληλεπίδραση πολλών ενδογενών βιολογικών και εξωγενών περιβαλλοντικών παραγόντων.

Πηγή: efsyn.gr