Πανούκλα στα μεσαιωνικά Βαλκάνια: Η πανδημία ως δοκιμασία αλλά και ως ευκαιρία

Ιστορικά οι επιδημίες και οι πανδημίες υπήρξαν καταλύτες ευρύτερων εξελίξεων. Αυτές οι μάστιγες πυροδοτούσαν εξελίξεις και γεωπολιτικές τεκτονικές μεταβολές, αλλάζοντας τον ρου της Ιστορίας. Δημιουργούσαν στρατιές ηττημένων, αλλά και πολλούς νικητές, αναδιαμορφώνοντας το κοινωνικό γίγνεσθαι και το γεωπολιτικό σκηνικό. Πάντα υπάρχουν λαοί και χώρες που αξιοποιούν καλύτερα την συγκυρία μιας πανδημίας, όπως συμβαίνει στην εποχή μας με την Κίνα. Περνούν από τις κοινές δοκιμασίες και καταφέρνουν να επιβληθούν στους υπόλοιπους είτε επειδή διατήρησαν τις δυνάμεις τους είτε επειδή κάλυψαν το κενό της υποχώρησης των υπολοίπων.

Πως η Ιουστινιάνεια Πανώλη κατέστρεψε τον ρωμαϊκό κόσμο

Η λέξη «επιδημία» (από το επί + δήμος) σημαίνει «πάνω από τον λαό» ενώ η «πανδημία» αφορά «όλους τους λαούς». Κατά την λεγόμενη Πανώλη του Ιουστινιανού στα μέσα του 6ου αιώνα, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ερημώθηκε. Ήταν μια πανδημία. Ο ιστορικός Προκόπιος που έζησε τα χρόνια εκείνα, την περιγράφει ως εξής: «…το 535-536 συνέβη ένα μεγάλο θαύμα: όλο το χρόνο ο ήλιος έλαμπε σαν ένα φεγγάρι χωρίς ακτίνες, σαν να είχε χάσει τη δύναμή του και έπαψε να είναι όπως πριν, καθαρός και λαμπερός. Από την αρχή όλων αυτών, δεν σταμάτησαν οι πόλεμοι μεταξύ των ανθρώπων, ούτε η νόσος, ούτε καθετί άλλο που φέρνει θάνατο».

 

Στην Ελλάδα οι "νεοφιλελεύθεροι" χρηματοδοτούνται από το κράτος. Εμείς... από εσάς! Στήριξε την ανεξαρτησία του tvxs.gr, κάνοντας κλικ εδώ.

 

Στις αρχές του 542, η πανώλη χτύπησε την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός, που αποκαλείται ως «ένας από τους πιο λαμπρούς ηγέτες που έζησαν ποτέ», δεν μπόρεσε να κάνει και πολλά πράγματα για να προστατεύσει τους υπηκόους του. Δεκαπέντε χρόνια πριν έρθει η πανώλη στην Βασιλεύουσα, ο Ιουστινιανός κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό δίκαιο, έκανε ειρήνη με τους Πέρσες, αναδιαμόρφωσε την δημοσιονομική διοίκηση της Αυτοκρατορίας και έχτισε την Αγία Σοφία. Όσο η πανώλη μαινόταν, και σύμφωνα με τον Προκόπιο, έτυχε στο Ιουστινιανό να πρέπει να «προβλέψει για το πρόβλημα». Ο Αυτοκράτορας πλήρωσε για την ταφή των εγκαταλειμμένων και των άπορων. Ακόμη και έτσι όμως, ήταν αδύνατον να τα καταφέρει. Ο φόρος θανάτου ήταν πολύ υψηλός.

 

Ο Προκόπιος πίστευε ότι οι νεκροί ήταν πάνω από δέκα χιλιάδες την ημέρα, ενώ ο Ιωάννης ο Εφέσιος, ένας σύγχρονος του Ιουστινιανού, έγραψε ότι «κανείς δεν έβγαινε έξω από τα τείχη χωρίς ετικέτα με γραμμένο το όνομά του» σε περίπτωση ξαφνικής προσβολής του από τη θανατηφόρα . Τελικά, τα πτώματα απλά ρίχνονταν σε τάφρους στην άκρη της πόλης...

 

Στην εποχή του διαδόχου του αυτοκράτορα, του Ιουστινιανού Β’ υπήρξε μια δεύτερη έκλειψη  ηλίου, που αποδίδεται επίσης σε έκρηξη ηφαιστείων. Για ένα ολόκληρο χρόνο παρατηρήθηκε και ένα συνεχές Βόρειο Σέλας, που διατάραξε το κλίμα, μείωσε την αγροτική παραγωγή, έφερε πείνα και αναζωπύρωσε παλιές και νέες ασθένειες, με αποτέλεσμα την εκτόξευση της θνησιμότητας, ειδικά στις πόλεις.

 

Η πανούκλα ευνόησε την εγκατάσταση των Σλάβων στα Βαλκάνια

 

Η πανώλη του Ιουστινιανού συνεχίστηκε σε 18 κύματα έως το 750. Οι Σλάβοι και οι Βούλγαροι επωφελήθηκαν από την αναταραχή και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στα Βαλκάνια. Οι προσδοκίες για το τέλος του κόσμου εκείνη την εποχή απεικονίζονται σε θραύσματα κεραμικών εικόνων στη Βίνιτσα (σήμερα μια πόλη στη Βόρεια Μακεδονία), στα οποία ένας Βούλγαρος και ένας Σλάβος ζωγραφίστηκαν ως ένας από τους τέσσερις Καβαλάρηδες της Αποκάλυψης!

 

Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δέχθηκε σοβαρά πλήγματα, λύγισε αλλά δεν έσπασε, διότι ήταν ακόμη ισχυρή και είχε αντοχές. Άλλαξε όμως τόσο πολύ ώστε, για να επιβιώσει, αναγκάστηκε να επιτρέψει την μόνιμη εγκατάσταση των Σλάβων στα Βαλκάνια και να εισαγάγει τμήμα από τη νομοθεσία του νέου σλαβικού πληθυσμού της στη νομική και οικονομική τάξη της π.χ. Σλαβηνίες, να τους εντάξει δηλαδή στην περίφημη «ρωμαϊκή Ευταξία», μια διαδικασία όμως που κράτησε σχεδόν δύο αιώνες.

Αλλά και την κατακτητική επέλαση του Ισλάμ

 

Στο μεταξύ, ενώ τα αλλεπάλληλα κύματα της πανώλης κτυπούσαν επί δύο αιώνες την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, εμφανίστηκε μια νέα θρησκεία, το Ισλάμ, και οι φανατικοί πιστοί της κατέκτησαν εδάφη που περιλάμβαναν μεγάλο μέρος της άλλοτε αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού, που είχε πλέον αποδυναμωθεί: την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη και τη Συρία, μαζί με την Αραβική Χερσόνησο.

 

Από την άλλη το μεγαλύτερο τμήμα της Δυτικής Ευρώπης είχε περιέλθει υπό τον έλεγχο των Φράγκων, αλλοτινών γερμανικής καταγωγής βαρβάρων που εκχριστιανίστηκαν. Στην ιταλική χερσόνησο η Ρώμη παρήκμασε δημογραφικά και έγινε μια μικρή πόλη. Αυτή τη φορά τα μικρόβια έγραφαν την ιστορία και οι άνθρωποι απλά ακολουθούσαν...

 

Καραντίνα Vs Μαύρος Θάνατος

Το 14ο αιώνα σε διάφορες περιοχές της ευρωπαϊκής ηπείρου ο Μαύρος Θάνατος επηρέασε έως και πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού της. Οι πρώτες καραντίνες τέθηκαν ως απόκριση στον Μαύρο Θάνατο, ο οποίος μεταξύ 1347 και 1351 σκότωσε περίπου το ένα τρίτο της Ευρώπης και συγκαταλέγεται ανάμεσα σε όσα είναι γνωστά ως «δεύτερη πανδημία πανώλης». Όπως και την πρώτη φορά, την εποχή του Ιουστινιανού, η δεύτερη πανδημία επέφερε το χάος διακοπτόμενα και κατά κύματα. Η πανώλη θα εξαπλωνόταν, θα καταλάγιαζε, για να αναζωπυρωθεί ξανά...

 

Η λέξη «καραντίνα» προέρχεται από την ιταλική quaranta, που σημαίνει «σαράντα», δηλαδή σαράντα ημέρες υποχρεωτικής απομόνωσης. Βέβαια η πρακτική της καραντίνας προέρχεται πολύ πριν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν ότι τους προστάτευε από μολυσματικές ασθένειες. Η περίοδος των σαράντα ημερών επιλέχθηκε αρχικά για θρησκευτικούς και όχι για ιατρικούς λόγους. Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τον αριθμό σαράντα στο πλαίσιο του εξαγνισμού. Για παράδειγμα οι σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες της πλημμύρας στη Γένεση, τα σαράντα χρόνια των περιπλανώμενων Ισραηλιτών στην άγρια φύση, αλλά και οι σαράντα ημέρες νηστείας της Σαρακοστής.

 

Η πανούκλα ως «πέμπτη φάλαγγα» των Τούρκων στα Βαλκάνια

 

Μετά το 1347 η πανώλη στην Ευρώπη ήταν κι ένας από τους λόγους για την μεγάλη επιτυχία των Οθωμανών σουλτάνων στην κατάκτηση των Βαλκανίων. Η ίδια πανώλη είχε προηγουμένως περάσει από την Κίνα στην Ευρώπη με τη βοήθεια των Μογγόλων κατακτητών μέσω της Κριμαίας. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε επιδημία είναι εχθρός τόσο για τους υπερασπιστές όσο και για τους κατακτητές. Οι λόγοι για την επιτυχία των Οθωμανών ως κατακτητών είναι άλλοι. Την εποχή του Ιουστινιανού, η υπεράσπιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας προσπαθούσε και κατάφερνε να απορροφήσει μερικούς από τους εισβολείς.

 

Τον 14ο αιώνα, όμως, η εικόνα ήταν διαφορετική. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο) ήταν ήδη χρεοκοπημένη και διαλυμένη κυρίως ως αποτέλεσμα της καταστροφικής Τέταρτης Σταυροφορίας (1204). Όλοι γύρω του ανταγωνίζονταν για να την κληρονομήσουν. Όλοι ονειρεύονταν να χτίσουν τις δικές τους πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Στα Βαλκάνια ο πιθανότερος υποψήφιος τότε ήταν η αυτοκρατορία των Σέρβων του Στέφανου Ντουσάν. Η πιο επιτυχημένη όμως ήταν η προσπάθεια των Οθωμανών. Χωρίς διακρίσεις στην πίστη και στην εθνικότητα, αντέγραψαν και αναδημιούργησαν επιδέξια τις επιτυχημένες πολιτικές του βυζαντινού-ρωμαϊκού μοντέλου για την κινητοποίηση ανθρώπων και πόρων στην επέκτασή τους. Μέσα σε έναν αιώνα όλα τα Βαλκάνια είχαν γίνει οθωμανικές κτήσεις.

 

Η πανδημία της Covid-19 ως επιταχυντής εξελίξεων

 

Οι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι υπήρξαν διάφορες αντιδράσεις στην πανώλη από τον 14ο αιώνα στη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη. Όχι χωρίς τη βοήθεια επαναστάσεων, οι επιζώντες αγρότες στη Δύση απαλλάχτηκαν από πολλές υποχρεώσεις του ς απέναντι στους στυγνούς φεουδάρχες και στους καταπιεστές τους. Αρχίζουν πλέον να πληρώνονται για την δουλειά τους, γιατί απλά δεν υπάρχει εργατικό δυναμικό.

 

Όσο επικίνδυνες και αν είναι οι ιστορικές αναλογίες με την τρέχουσα πανδημία της Covid-19, υπάρχουν μερικές κοινές συνέπειες από τις πανδημίες όλων των εποχών. Τα χρήματα πάντοτε υποτιμούνται, η παραγωγή πέφτει, οι τιμές ανεβαίνουν μέχρι να βρεθεί μια νέα ισορροπία. Κάποιες  χώρες και οικονομίες αποδυναμώνονται αξιοσημείωτα, και λίγες καταφέρνουν να ενισχυθούν αναλαμβάνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο. Η δημογραφική αναταραχή και οι κατεστραμμένες επιχειρηματικές αλυσίδες αυξάνουν το κόστος της ανθρώπινης εργασίας. Νέες διεκδικήσεις αναζωπυρώνονται για να ανακατέψουν και πάλι την κοινωνικο-πολιτική τράπουλα. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο της καπιταλιστικής Παγκοσμιοποίησης κλονίζεται.

 

Η πανδημία είναι και πάλι καταλύτης στη «χημική αντίδραση» της σύγχρονης ιστορίας. Νέες μορφές οικονομίας και εργασίας, που βασίζονται λιγότερο στην ανθρώπινη φυσική παρουσία, αποκτούν δυναμική: τηλε-εργασία, τηλε-εκπαίδευση, τηλε-ιατρική. Στο τέλος μπορεί να προκύψει και τηλε-δημοκρατία, την οποία βέβαια θα σπεύσουν να εκμεταλλευτούν οι ελίτ για να εξαλείψουν την άβολη εμπλοκή του λαού στο σχεδιασμό κομβικών θεσμών και δημόσιων χώρων -μια χρυσή ευκαιρία για να συρρικνώσουν τη λαϊκή και δημοκρατική παρέμβαση στα ανομολόγητα σχέδια τους. Ακόμη και με αυτόν τον τρόπο όμως η πανδημία θα γεννήσει έναν νέο, διαφορετικό κόσμο.

Γιώργος Στάμκος

 πηγη