Ναός Επικουρείου Απόλλωνος. Ένα Από Τα Ωραιότερα Ελληνικά Μνημεία

Κ.Ν.Μ.Καζαμιάκης*

Ένα κομμάτι του βουνού, πέτρα από την πέτρα του.

Επικούρειος Απόλλων Βασσών. Κυριαρχεί σ` ένα ορεινό, μοναχικό Αρκαδικό τοπίο.

Ναών δ` όσοι πελοποννησίοις εισί, μετά γε τον εν Τεγέα προτιμώτο ούτος αν του λίθου τε ες κάλλος και της αρμονίας ένεκα. Παυσανίας 8, 41, 8.

Ο Παυσανίας, θεωρεί το ναό του Απόλλωνα, δεύτερο, μετά το ναό της Αλέας Αθηνάς της Τεγέας, πελοποννησιακό ναό σε κάλλος και αρμονία και αναφέρει ότι ο αρμονικός, περικαλλής ναός, είναι έργο του Ικτίνου του αρχιτέκτονα του Παρθενώνα. Η χρονική απόσταση της επίσκεψης του περιηγητή Παυσανία από την κατασκευή του ναού ξεπερνά τα 550 χρόνια άρα η άποψη του για τον Ικτίνο είναι δεκτή με επιφυλάξεις.

Ο Ναός του Επικουρείου Απόλλωνα Βασσών.

Δωρικός ναός των Βασσών ή της Φιγαλείας στα όρια των νομών Ηλείας, Μεσσηνίας και Αρκαδίας, 14 χιλιόμετρα από την Ανδρίτσαινα. Ο ναός βρίσκεται σε υψόμετρο 1131 μ. στα Αρκαδικά βουνά, στο όρος Κωτύλιο. Είχε κτιστεί για να τιμηθεί ο Επικούρειος Απόλλων, κατά πάσαν πιθανότητα στο διάστημα 450 – 425 π. Χ.

Το κύριο υλικό δόμησης του ναού είναι ο τοπικός γκρίζος, σκληρός, στρωσιγενής ασβεστόλιθος. Οι στρώσεις στο πέτρωμα δομής και η μειωμένη του αντοχή απετέλεσαν με τα χρόνια και τους παγετούς ένα από τα ευαίσθητα θέματα που συνέβαλαν στη φθορά του οικοδομήματος. Εκτός από τον τοπικό στρωσιγενή, γκρίζο ασβεστόλιθο, που υπήρξε το κύριο υλικό δομής του ναού, χρησιμοποιήθηκε και μάρμαρο, κυρίως στο γλυπτικό διάκοσμο.

Ο ναός έχει 6 κίονες στις στενές όψεις και 15 στις μακρές. Οι διαστάσεις του είναι 14,65 Χ 38.30 μ. Τα αετώματα έχουν χαθεί από την αρχαιότητα ενώ η συνεχής ιωνική εσωτερική ζωφόρος εικονογραφεί δύο κύκλους μυθολογικών θεμάτων: Αμαζονομαχία και μάχη Κενταύρων και Λαπιθών. Όλες οι ανάγλυφες πλάκες της ζωφόρου αφαιρέθηκαν από τον Επικούρειο Απόλλωνα το 1812 και εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο.

Ιδιομορφίες, μορφολογικές ιδιαιτερότητες και ιδιοτυπίες του ναού:

Ισχυρότατον ανάγκη· κρατεί γαρ πάντων. Θαλής ο Μιλήσιος.

Ανάγκα και Θεοί πείθονται. Σιμωνίδης ο Κείος.

Ουδείς ανάγκης μείζον ισχύει νόμος. Μένανδρος.




Ο προσανατολισμός του ναού είναι προς Βορρά, και όχι προς την Ανατολή, όπως συνηθίζεται σχεδόν σ` όλους τους ναούς. Δεν έχει το συνηθισμένο προσανατολισμό Α-Δ, αλλά Β-Ν. Αυτό μπορεί να συνδέεται με θρησκευτικούς λόγους της αρχαίας Αρκαδίας και του λεγόμενου Υπερβόρειου Απόλλωνα. Η προσωπική μου άποψη, που προέκυψε από ακριβείς μετρήσεις και σχεδιάσεις του ανάγλυφου της περιοχής γύρω από τον ναό, για την τοποθέτηση του κτίσματος, έχει να κάνει με πρακτικούς λόγους χωροθέτησης του μνημείου και την ύπαρξη παλιότερων ναών στην ίδια θέση. ( βλ. Θέατρο Θορικού όπου διαπιστώνουμε πόσο εύκολα η ελληνική αρχιτεκτονική μπορούσε να προσαρμοστεί στις ανάγκες, βάζοντας στην άκρη το μνημειώδες στιλ.) Ανάγκᾳ δ᾿ οὐδὲ θεοὶ μάχονται, Σιμωνίδης ο Κείος. Αν το έδαφος δεν άφηνε περιθώρια για άλλη θέση τότε αυτή η μέγιστη πραγματικότητα- ανάγκη θα πείσει και τον ίδιο τον Απόλλωνα που για χάρη του κτίζεται αυτός ο ναός.

- Ο ναός έχει 6 κίονες στις στενές όψεις και 15 στις μακρές ( 6Χ 15), αντί για 13 ( 6Χ13), που επέβαλε η ναοδομία της κλασσικής εποχής. Έτσι, η μορφή του είναι περισσότερο επιμήκης, όπως στους αρχαϊκούς ναούς.

-Πέντε ζεύγη ιωνικών ημικιόνων διατάσσονται εσωτερικά στον ανατολικό και δυτικό τοίχο του σηκού. Πάνω από τα κιονόκρανα αναπτύσσεται ο ιωνικός θριγκός με συνεχή ζωφόρο μήκους 31 μ. με 23 μαρμάρινες πλάκες. Ποιοι έβλεπαν και θαύμαζαν αυτήν την εσωτερική ζωφόρο; Στις 12, από τις 23, πλάκες της ζωφόρου απεικονίζεται η Αμαζονομαχία ενώ στις άλλες 11 η Κενταυρομαχία. Στην ανασκαφή του 1812 οι πλάκες βρέθηκαν καταπλακωμένες στο σηκό από τα υπερκείμενα αρχιτεκτονικά μέλη. Το 1815 μεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο, όπου μπορεί να τις θαυμάσει ο κάθε επισκέπτης.

Λίγα χρόνια πριν ο Φειδίας τοποθέτησε τη ζωφόρο στον Παρθενώνα πάνω, γύρω και εξωτερικά του σηκού, τον οποίο περιέτρεχε η ζωφόρος με μήκος 160 μ.

-Στο πίσω μέρος του σηκού, πίσω από το αξονικό στήριγμα με το κορινθιακό κιονόκρανο, στο νότιο άκρο, υπήρχε ένα είδος αδύτου όπου δέσποζε το άγαλμα του θεού Απόλλωνα με ύψος 6.60 μ.

-Ένα άνοιγμα μεγάλων διαστάσεων στον ανατολικό τοίχο του σηκού επέτρεπε την απρόσκοπτη θέαση προς την κορυφή του Λύκαιου όρους, ιερού βουνού για τους Αρκάδες. Το πλάγιο αυτό άνοιγμα, εντελώς πρωτοποριακό και ασυνήθιστο επέτρεπε τον άπλετο φωτισμό του λατρευτικού αγάλματος του Απόλλωνα.

-Μέγας νεωτερισμός σε σχέση με την αντίληψη του εσωτερικού χώρου των ελληνικών ναών είναι ο λαμπρός ανατολικός φωτισμός, μέσω του ανοίγματος, στον σηκό.

-Οι βάσεις των ιωνικών κιόνων και τα κιονόκρανα με τις μοναδικές και ιδιαίτερες γεωμετρικές χαράξεις.

-Το αξονικό κορινθιακό στήριγμα με το εντελώς πρωτότυπο, νέο αρχιτεκτονικό μέλος: Το κορινθιακό κιονόκρανο που εφαρμόζεται εδώ για πρώτη φορά και εισάγει τόσο πρώιμα τον κορινθιακό ρυθμό στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική. Ο νέος ρυθμός, ο κορινθιακός, εμφανίζεται κυρίως τον 4ο αι όπου θα διαδοθεί, θα αξιοποιηθεί καλλιτεχνικά και θα αποκτήσει την πλήρη του ανάπτυξη. Δυστυχώς το πρώιμο κορινθιακό κιονόκρανο του Επικουρείου Απόλλωνα δεν σώθηκε και μας είναι γνωστό από τα σκίτσα του Γερμανού αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Haller von Hallerstein, 1774- 1817. Τα σχέδια αυτά έγιναν το 1811, τη χρονιά που χάθηκε το συγκεκριμένο υπερπολύτιμο αρχιτεκτονικό μέλος. Θραύσματά του βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

-Οι αναλογίες της κατόψεως εσωτερικά και εξωτερικά του ναού.

-Σε αντίθεση με τον γενικό κανόνα της εφαρμογής καμπυλοτήτων στο στυλοβάτη, εδώ δεν υπάρχουν.

-Πάλι σε αντίθεση με τον γενικό κανόνα της εφαρμογής κλίσεων στους κίονες εδώ δεν υπάρχουν.

-Η εφαρμογή ρομβοειδών φατνωμάτων είναι σπουδαία τεχνική λύση αλλά και νεωτερισμός. Αποδεικνύεται έτσι η εφαρμογή μιας σοβαρής αρχιτεκτονικής σύνθεσης, η ύπαρξη υψηλού καλλιτεχνικού και τεχνικού προσωπικού και η παρουσία ενός καινοτόμου, τολμηρού, έμπειρου αρχιτέκτονα.

-Ο ναός είναι το πρώτο κτίσμα, και το μόνο μέχρι σήμερα, που έχει χρησιμοποιήσει και τους τρεις ρυθμούς: Δωρικό, ιωνικό, κορινθιακό της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Παρατηρήσεις, διαπιστώσεις, σημειώσεις ημερολογίου 1976-1978.

- Τα προβλήματα για την ανεπαρκή θεμελίωση και τη στέγαση του σηκού δεν έχουν λυθεί.

- Για την κατασκευή του έχει χρησιμοποιηθεί ανοιχτόχρωμος γκρίζος τοπικός ασβεστόλιθος, ενώ ορισμένα μέρη της οροφής, τα κιονόκρανα του σηκού, ο γλυπτός διάκοσμος, φατνώματα, κεράμωση… είναι από μάρμαρο Δολιανών.

- Ο ναός είναι δωρικού ρυθμού, περίπτερος, δίστυλος εν παραστάσιν, με πρόναο, σηκό, άδυτο και οπισθόδομο.

-Στο ναό εργάστηκα από το 1976 μέχρι τις αρχές του 1978 ως μέλος της Ομάδας Εργασίας με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα- αρχαιολόγο Αργύρη Πετρονώτη. Υπήρχε και η Επιτροπή Συντήρησης και Αποκατάστασης του ναού, από το 1975, με πρόεδρο τον Γενικό Επιθεωρητή Αρχαιοτήτων και Διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών Νίκο Γιαλούρη, τον αρχιτέκτονα- αρχαιολόγο- αναστηλωτή Γιάννη Τραυλό, τον καθηγητή Αρχιτεκτονικής Ε.Μ.Π. και αναστηλωτή Χαράλαμπο Μπούρα κ.α. Το 1978 μετατέθηκα στην Ακρόπολη της Αθήνας, για την αποτύπωση και μελέτη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου ως συνεργάτης του αρχιτέκτονα- αναστηλωτή Wolfgang Wurster ( 1937- 2003). Στην Ακρόπολη παρέμεινα 34 χρόνια, μέχρι το 2012.

- Το ναό περιέτρεχε εξωτερικά δωρική ζωφόρος με μετόπες και τρίγλυφα. Οι μετόπες δεν είχαν ανάγλυφα ενώ ανάγλυφη διακόσμηση είχαν μόνο οι εσωτερικές μετόπες των στενών πλευρών. Οι έξι μετόπες του πρόναου απεικόνιζαν την επιστροφή του Απόλλωνα στον Όλυμπο από τις Υπερβόρειες χώρες ( ίσως γι` αυτό ο προσανατολισμός του ναού είναι προς Βορρά), του δε οπισθόδομου την αρπαγή των κορών του βασιλιά της Μεσσηνίας Λεύκιππου, από τους Διόσκουρους.

- Ο γλύπτης της ζωφόρου, υποστηρίζουν κάποιοι μελετητές, ότι ήταν ο Παιώνιος, γνωστός από την περίφημη Νίκη ( Νίκη του Παιωνίου) που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

- Το 1987 ο ναός στεγάστηκε ώστε να προστατευθεί κυρίως από τις θραύσεις που προκαλεί στο ευαίσθητο στρωσιγενές πέτρωμα ο παγετός και η καταστροφική διαστολή. Το στέγαστρο θα απομακρυνθεί μετά την ολοκλήρωση των αναστηλωτικών επεμβάσεων και εργασιών συντήρησης.

-To μνημείο αυτό, είναι το δεύτερο καλύτερα σωζόμενο της κλασικής αρχαιότητας, μετά το ναό του Ηφαίστου και της Αθηνάς ( το λεγόμενο Θησείον).

-Η περιοχή του ναού ήταν η πρώτη ελληνική τοποθεσία που εγγράφηκε στον κατάλογο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς το1986.

Τι γράφει για τον Επικούρειο Απόλλωνα ο Νίκος Καζαντζάκης ( 1883- 1957), στο τελευταίο βιβλίο του « Αναφορά στον Γκρέκο» σ. 196-198. κεφ. ΙΖ, εκδ. Ελένη Καζαντζάκη, 6η έκδοση, Αθήνα.

Ύστερα από λίγες μέρες χάρηκα ένα άλλο τοπίο: Περνάς ένα ξεροπόταμο ισκιωμένο με πλατάνια, λουλουδισμένο με λυγαριές (1), ανεβαίνεις ένα αυστηρό βουνό, μοσκομυρισμένο με θρούμπα και θυμάρι (2), χωρίς χωριό, χωρίς ανθρώπους, χωρίς κατσίκες και πρόβατα, έρημο (3). Και ξάφνου σ` ένα απογύρισμα του βουνού, υψώνεται αναπάντεχα μπροστά σου ο ξακουστός ναός του Απόλλωνα στις Βάσες (4), στην καρδιά της Πελοπόννησος. Ευτύς ως τον αντικρίσεις, καμωμένος όπως είναι με τις ίδιες γκρίζες πέτρες του βουνού, νιώθεις τη βαθιάν ανταπόκριση του τοπίου και του ναού( 5). Σαν ένα κομμάτι του βουνού, πέτρα από την πέτρα του, φαντάζει ο ναός, αξεχώριστα σφηνωμένος ανάμεσα στους βράχους, βράχος κι αυτός, μα βράχος που πέρασε από πάνω του το πνέμα. Έτσι πελεκημένες και τοποθετημένες οι κολόνες τούτες του ναού εκφράζουν την ουσία όλης ετούτης της βουνίσιας αυστηρότητας κι ερημίας. Θαρρείς πως είναι η κεφαλή του τοπίου, η ιερή γυροτραφισμένη περιοχή, όπου μέσα προφυλαγμένος αγρυπνάει ο νους του. ( 6).

Κι εδώ η αρχαία τέχνη, συνεχίζοντας κι εκφράζοντας τέλεια το τοπίο, δε σε ξαφνιάζει. Πιτήδεια, ήρεμα, από μονοπάτι ανθρώπινο, σε ανεβάζει, χωρίς να λαχανιάσεις στην κορυφή. Σα να λαχτάριζε από αιώνες μέσα στους σκοτεινούς όγκους του αλάκερο το βουνό να εκφραστεί, και μόλις απόχτησε το ναό τούτον του Απόλλωνα, αλάφρωσε. Αλάφρωσε, θέλω να πω πήρε νόημα, και χάρηκε.

Το καταλάβαινα κάθε μέρα και καλύτερα περπατώντας στην ελληνική γης, ο ελληνικός πολιτισμός δεν ήταν ένας μετέωρος, υπερφυσικός ανθός, ήταν ένα δέντρο που είχε ριζώσει βαθιά στη γης κι έτρωγε λάσπη και την έκανε ανθούς. Κι όσο πιο πολλές λάσπες έτρωγε τόσο κατεργάζουνταν και πιο πλούσια την άνθιση του. Η περίφημη αρχαία απλότητα, η ισορρόπηση κι η γαλήνη δεν ήταν οι φυσικές ακοπίαστες αρετές μιας απλής ισορροπημένης ράτσας. Ήταν δύσκολοι άθλοι, λάφυρα από οδυνηρούς επικίντυνους αγώνες. Πολύπλοκη και τραγική είναι η ελληνική γαλήνη, ισορρόπηση από άγριες αντιμαχόμενες δυνάμες που κατόρθωσαν, ύστερα από πολύμοχτη, πολύχρονη πάλη, να φιλιώσουν. Να φτάσουν εκεί που λέει ένας Βυζαντινός μυστικός, στην απροσπάθεια, δηλαδή στην κορφή της προσπάθειας.

Ότι αλαφρώνει κι εξαϋλώνει τα βουνά, τα χωριά, τα χώματα της Ελλάδας είναι το φως. Το φως στην Ιταλία είναι μαλακό, γυναικίσιο, το φως της Ιωνίας γλυκό πολύ, γεμάτο ανατολίτικες λαχτάρες, στην Αίγυπτο πηχτό και φιλήδονο. Το φως στην Ελλάδα είναι όλο πνέμα. Μέσα στο φως αυτό κατόρθωσε ο άνθρωπος να δει καθαρά, να βάλει τάξη στο χάος και να το κάμει κόσμο. Και κόσμος θα πει αρμονία.

Μια γριούλα πρόβαλε από το διπλανό καλυβάκι του φύλακα. Κρατούσε στη φούχτα της δυο σύκα κι ένα τσαμπί σταφύλι. Ήταν τα πρώτα που ωρίμασαν στο υψηλό τούτο οροπέδιο κι ήθελε να μου τα κάμει δώρο. Γλυκιά, αδύνατη, γελαστή γριούλα που σίγουρα θα γυάλιζε στα νιάτα της.

-Πως σε λένε, κυρά μου, τη ρωτώ.

-Μαρία.

Μα ως είδε να πιάνω το μολύβι να σημειώνω τ` όνομα της, άπλωσε το σταφιδιασμένο χέρι να με σταματήσει.

-Μαριγίτσα… ξανάπε, σα να φοβόταν μήπως δεν άκουσα.

Χάρηκα να δω να ριζώνει και στο πιο σαράβαλο κορμί η γυναίκεια θηλύτητα.

-Και τι `ναι εδώ, τη ρωτώ.

-Έ, δε βλέπεις, πέτρες.

- Και γιατί έρχουνται από την άκρα του κόσμου και τις βλέπουν;

-Είσαι ξένος, με ρωτάει.

-Όχι, Έλληνας.

Πήρε θάρρος η γριούλα, σήκωσε τους ώμους:

-Κουτόφραγκοι! Έκαμε κι έσκασε στα γέλια.

Δεν ήταν η πρώτη φορά που έβλεπα τις γριές που φυλάγουν αρχαίους ναούς ή ξακουστές εκκλησίες με θαματουργά κονίσματα να γελούν άπιστες με τους αγίους ή με τους αρχαίους μαρμαρένιους δαιμόνους που φύλαγαν. Τους συναναστρέφουνταν μαθές κάθε μέρα και τους είχαν πάρει τον αέρα.

Η γριά Μαριγίτσα με κοίταζε ευχαριστημένη να τσιμπολογώ το ξινούτσικο σταφύλι που με φίλεψε.

-Και τι ιδέαν έχεις, τη ρωτώ για να την πειράξω, για τα πολιτικά;

-Έ, παιδί μου, μου αποκρίθηκε με απροσδόκητη περφάνια, έ παιδί μου, εμείς εδώ είμαστε πολύ αψηλά, αλάργα από τον κόσμο, και δεν ακούμε τη βουή του.

«Εμείς», δηλαδή «ο ναός κι εγώ». Έλεγε «αλάργα» με τον περήφανο τόνο που θα `λεγε «πιο απάνω». Χάρηκα. Περισσότερο κι από το ναό, τούτη η φράση της γριάς χόρτασε την καρδιά μου.

Γύριζα κάτω από τις κολόνες, είχε βρέξει προχτές και το νερό ακινητούσε ακόμα κατακάθαρο μέσα στις γούβες στα σπασμένα μάρμαρα. Έσκυβα κι έβλεπα απάνω στο νερό να περνούν σα φαντάσματα άσπρα φουφουδωτά σύννεφα. Είχα διαβάσει πως κάποτε, στη Μακρινήν Ανατολή, όμοια, σε μια γούβα νερό, που από πάνω της περνούν τα σύννεφα, προσκυνούν τη θεότητα.

Φράσεις του Νίκου Καζαντζάκη για το Ναό του Απόλλωνα και την περιοχή του, ψηλά στα Αρκαδικά βουνά:

-Βράχος που πέρασε από πάνω του το πνεύμα.

-Ότι αλαφρώνει κι εξαϋλώνει τα βουνά, τα χωριά, τα χώματα της Ελλάδας είναι το φως.

-Ο ελληνικός πολιτισμός δεν ήταν ένας μετέωρος, υπερφυσικός ανθός, ήταν ένα δέντρο που είχε ριζώσει βαθιά στη γης.

-Η αρχαία τέχνη, συνεχίζοντας κι εκφράζοντας τέλεια το τοπίο, δε σε ξαφνιάζει.

-Το φως στην Ελλάδα είναι όλο πνεύμα. Μέσα στο φως αυτό κατόρθωσε ο άνθρωπος να δει καθαρά, να βάλει τάξη στο χάος και να το κάμει κόσμο. Και κόσμος θα πει αρμονία.

(1). Καλοκαιρινή επίσκεψη του Νίκου Καζαντζάκη στον Επικούρειο Απόλλωνα Βασσών την πρώτη δεκαετία του 20ου αι. Η εποχή συνάγεται από την περιγραφή του συγγραφέα που μας μιλά για σύκα και σταφύλια, που του προσφέρει η ηλικιωμένη φύλακας του ναού, οι ανθισμένες λυγαριές, ένας ξεροπόταμος. Όσο για την πρώτη δεκαετία του 20ου αι μας βοηθά ο συγγραφέας που αναφέρει ότι έκανε αυτήν την εκδρομή αμέσως μόλις πήρε το πτυχίο της Νομικής.

(2). Το κατακαλόκαιρο τα μυρωδικά αυτά φυτά κάτω από τον καυτό ήλιο αφήνουν λίγο από το άρωμα τους για να μην τα κάψει ο ήλιος. Του προσφέρουν ότι πολυτιμότερο έχουν. Τυχερός ο πεζολάτης που «κολυμπά» μέσα στη θάλασσα αυτήν των αρωμάτων της θρούμπας, του θυμαριού και της ρίγανης.

(3) Πράγματι η περιοχή είναι καλά προφυλαγμένη από τις δόλιες ανθρώπινες περεμβάσεις.

(4). Ο ναός των Βασσών ή της Φιγαλείας είναι εντυπωσιακός. Οι επισκέπτες κατακλύζονται από μοναδικά συναισθήματα καθώς ο ναός «βασιλεύει» στα αρκαδικά βουνά, μόνος και κυρίαρχος σ` ένα ορεινό, μοναχικό τοπίο ρίγανης, θυμαριού και θρούμπας. Χωριά, ούτε καν στάνες, δεν έχει κοντά του. Η κωμόπολη Ανδρίτσαινα βρίσκεται περίπου 14 χιλιόμετρα μακριά του. Μακριά είναι και τα χωριά Δραγώι, Σκληρού και Αμπελιώνα. Τα τρία αυτά χωριά και η Ανδρίτσαινα κάλυπταν ανέκαθεν τις ανάγκες για εργατικό και φυλακτικό προσωπικό του ναού.

(5). Αυτή η ανταπόκριση είναι από τα μεγάλα χαρίσματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αποκορύφωμα τα αρχαία ελληνικά θέατρα.

(6). Καζαντζακική, ποιητική, φιλοσοφική περιγραφή του ναού και της περιοχής του.

-Ίσως το φως νάναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει. Κ.Καβάφης.

-Η αρχιτεκτονική είναι το σοφό, σωστό και καταπληκτικό παιχνίδι των μορφών κάτω από το φως. Le Corbusier, 1887-1965, Γαλλοελβετός αρχιτέκτονας.

Εμείς δεν ξέρουμε τι είναι η ομίχλη.
Εμείς που λες όλα τα φτιάχνουμε στο φως. Γιάννης Ρίτσος, 1909-1990, Έλληνας ποιητής «Γειτονιές του Κόσμου»

*Αρχιτέκτων. Ιστορικός Αρχιτεκτονικής. Ιστορικός Τέχνης.

** Αφιερωμένο στην Ιέρεια του Επικουρείου Απόλλωνα Γιώτα Αγησιλάου Τσέλαλη.

/www.activistis.gr