200 χρόνια από τον αφορισμό της Επανάστασης: Η Μαύρη Βίβλος του 1821

Χρήστος Δεμέτης

Η Μαύρη Βίβλος του 1821 εκδίδεται σχεδόν ταυτόχρονα με μια ιστορική επέτειο που αποτελεί ζήτημα - "ταμπού" για πολλούς.

Η νέα μελέτη της σειράς "Lux Orbis" περιλαμβάνει πατριαρχικά κείμενα της περιόδου 1798-1828, που δίνουν το περίγραμμα της αρνητικής στάσης της ανώτατης ιεραρχίας της Εκκλησίας απέναντι στην Επανάσταση και έρχεται να "συναντήσει" χρονικά την επέτειο συμπλήρωσης 200 χρόνων από τον αφορισμό των Ελλήνων Επαναστατών και της Φιλικής Εταιρείας, από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Γρηγόριο Ε'.

Μαζί με τους επίσημους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από την επίσημη έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, ένα από τα ζητήματα που έχουν "πέσει" άλλωστε στο τραπέζι του δημοσίου διαλόγου, είναι και ο ρόλος που τήρησε η Εκκλησία στα προεπαναστατικά χρόνια και μέχρι τη σύσταση του πρώτου, ανεξάρτητου ελληνικού Κράτους.

Με αφορμή την έκδοση της μελέτης, από τη σειρά βιβλίων Lux Orbis των εκδόσεων iWrite, ο δημοσιογράφος και διευθυντής της σειράς, Μηνάς Παπαγεωργίου, μιλά στο NEWS 24/7 για το βιβλίο, αλλά και για τις σκοτεινές πττυχές των διεργασιών πριν την έναρξη του Αγώνα αλλά και κατά τη διάρκειά του. Τον πρόλογο του έργου υπογράφει ο ακαδημαϊκός Θάνος Βερέμης.

Παρακάτω αναλύουμε μεταξύ άλλων το αν αποκαταστάθηκε τελικά ο αφορισμός του Γρηγορίου Ε', γιατί δεν μαθαίνουμε την ιστορία της εξόντωσης των Κλεφτών από κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου, αλλά και το πώς δημιουργήθηκε το αυτοκέφαλο της ελλαδικής εκκλησίας υπό τη "σκιά" του Αγαθάγγελου.

Σήμερα (σ.σ 23 Μαρτίου) συμπληρώνονται 200 χρόνια από τον αφορισμό της Επανάστασης εκ μέρους του πατριάρχη Γρηγόριου Ε'. Θεωρείτε ότι οι Έλληνες έχουν γνωρίζουν πολλά για την υπόθεση αυτή;

Πράγματι πρόκειται για μία επέτειο που θα προβληθεί ελάχιστα στη δημόσια σφαίρα της χώρας μας και το γεγονός αυτό τιμά ακόμα περισσότερο το NEWS 24/7 που επιχειρεί να το αναδείξει, στο πλαίσιο της πολύπλευρης ενημέρωσης των συμπολιτών μας. Δυστυχώς η πλειοψηφία των συμπολιτών μας αγνοεί τον ξεκάθαρο αρνητικό ρόλο που διαδραμάτισε η ανώτατη ηγεσία της Εκκλησίας στην προετοιμασία της Επανάστασης, αλλά και κατά τη διάρκειά της. Δεν θεωρώ ότι κάτι τέτοιο σχετίζεται με το γεγονός ότι οι περισσότεροι Έλληνες είναι χριστιανοί ορθόδοξοι. Η κοινωνία μας έχει προοδεύσει αρκετά τις τελευταίες δεκαετίες και είναι πλέον σε θέση να διαχωρίζει τα “πιστεύω” της από τον ρόλο των εκκλησιαστικών παραγόντων (τρανό παράδειγμα οι θέσεις υπέρ του Διαχωρισμού Κράτους Εκκλησίας που δεδομένα ασπάζεται η πλειοψηφία των Ελλήνων στις μέρες μας, το προβάδισμα που έχουν πάρει οι πολιτικοί γάμοι έναντι των θρησκευτικών κ.ο.κ).

Θεωρώ ότι η ανύπαρκτη ή διαστρεβλωμένη εικόνα που έχουν οι Έλληνες για τον ρόλο της ηγεσίας της Εκκλησίας το '21 οφείλεται στην εγκαθίδρυση πολλών σχετικών μύθων στο πέρασμα του χρόνου, στις λανθασμένες πληροφορίες των σχολικών εγχειριδίων (και έχουν κυκλοφορήσει αρκετές σχετικές μελέτες την τελευταία δεκαετία), στην ατολμία αρκετών ακαδημαϊκών να προβάλλουν το συγκεκριμένο θέμα στη δημόσια σφαίρα, αλλά και στη δυσκολία να εντοπιστούν και να αναδειχθούν τα πρωτότυπα κείμενα εκείνης της εποχής, πολλά από οποία, μέχρι σήμερα, βρίσκονται καταχωνιασμένα σε σπάνιες ή εξαντλημένες εκδόσεις. Το τελευταίο φροντίζουμε τα τελευταία χρόνια να το... διορθώσουμε μέσω της εκδοτικής σειράς Lux Orbis.

Εάν εν τέλει ο αφορισμός ήταν αποτέλεσμα πιέσεων, η Πατρική Διδασκαλία (1798) και η πατριαρχική εγκύκλιος του αφορισμού της Επανάστασης (1821), ποιον σκοπό εξυπηρετούσαν και πόσο φιλελληνικά κείμενα μπορούν να χαρακτηριστούν;

Να ξεκινήσουμε από τα βασικά. Σαφέστατα και τα δύο αποτελούν αμιγώς αντεθνικά και αντεπαναστατικά κείμενα. Και δεν είναι τα μόνα αυτής της κατηγορίας που εκδίδει το πατριαρχείο εκείνη την περίοδο.

Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα που αξίζει να σχολιαστεί. Την Πατρική Διδασκαλία και τον αφορισμό της Επανάστασης του '21 τις χωρίζουν 23 ολόκληρα χρόνια. Είτε, λοιπόν, οι έννοιες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας είναι ξένα σώματα για τις θέσεις της ανώτατης Ηγεσίας της Εκκλησίας εκείνη την περίοδο, είτε η αντεπαναστατική της δράση αποτελεί προϊόν πιέσεων που δέχτηκε το πατριαρχείο από τους Οθωμανούς, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο και το αυτό. Τα κείμενα αυτά, που γράφονται μάλιστα σε βάθος χρόνου (αυτό είναι άλλωστε το σημείο κλειδί – να διαπιστώσει κανείς τη διαχρονική στάση του πατριαρχείου απέναντι στην Επανάσταση, αποφεύγοντας να ερμηνεύσει τα γεγονότα μέσα από το στενό πρίσμα των όσων διαδραματίζονται τον Μάρτιο του 1821), αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα που δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. Δεν είναι κακό να υπάρξει μία έστω και ετεροχρονισμένη παραδοχή της στάσης αυτής εκ μέρους της Εκκλησίας.

Γιατί η ιστορία που μαθαίνουμε, έχει αποσιωπήσει τον αφορισμό των Κλεφτών και την εξόντωσή τους με τη συνδρομή της ελληνικής Εκκλησίας;

Επειδή πρόκειται για μία ιστορία που το συλλογικό ασυνείδητο επιλέγει να τοποθετήσει στη σκιά της ιστορίας. Πώς άλλωστε να χωνέψει κανείς πώς μαζί με τους Οθωμανούς, εκατοντάδες Κλέφτες κυνηγήθηκαν και θανατώθηκαν με τη συνδρομή κοτζαμπάσηδων και απλών ανθρώπων της Πελοποννήσου; Οι τελευταίοι, φυσικά, έδρασαν κάτω από τον φόβο και τον τρόμο που τους προκάλεσε ο αφορισμός των Κλεφτών -αλλά και όσων τους παρείχαν βοήθεια- από τον πατριάρχη Καλλίνικο Ε'.

Άλλωστε ο αφορισμός υπήρξε μία ευρύτατα διαδεδομένη πρακτική της εποχής, εκ μέρους της Εκκλησίας, ώστε να τηρεί την έννομη τάξη των Οθωμανών στους πληθυσμούς του ελλαδικού χώρου.

Η στάση του Αγαθάγγελου και η απόπειρα πρόκλησης Εμφυλίου, προκάλεσε με τη σειρά της και έναν εμφύλιο και εντός των κόλπων του ελληνικού Κλήρου της εποχής;

Βρισκόμαστε στα 1828. Το νεοελληνικό κράτος έχει σχηματιστεί (δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί επισήμων), με κυβερνήτη του τον Ιωάννη Καποδίστρια. Ο πατριάρχης Αγαθάγγελος αποστέλλει εγκύκλιο προς τους Έλληνες, ζητώντας τους να επιστρέψουν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Συμπεριλαμβάνει, μάλιστα, στην επιστολή του και τους όρους του ίδιου του Σουλτάνου για τον σκοπό αυτόν, ενώ παράλληλα στέλνει στην Πελοπόννησο τρεις μητροπολίτες ώστε να επηρεάσουν το ποίμνιο προς αυτή την κατεύθυνση. Το προηγούμενο προκαλεί την έντονη αντίδραση του ίδιου του Καποδίστρια που ξεκαθαρίζει στον Αγαθάγγελο πώς αρκετό αίμα χύθηκε για να επιστρέψουν οι Έλληνες στην πρότερη κατάσταση.

Γεγονότα σαν κι αυτά συνετέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στη δημιουργία του αυτοκέφαλου της ελλαδικής εκκλησίας, ενδεχομένως του μοναδικού διαφωτιστικού προτάγματος που πήρε σάρκα και οστά στα μετεπαναστατικά χρόνια. Ήταν αδύνατο το διαχρονικά τουρκόφωνο πατριαρχείο Κων/πόλεως να αναμειγνύεται συνεχώς στα εσωτερικά του νέου ελληνικού -πλέον- κράτους.

Η Μαύρη Βίβλος του 1821  LUX ORBIS/ IWRITE

Ποια θα ήταν η ιστορική σημασία της άρσης του αφορισμού, 200 χρόνια μετά τη διατύπωσή του; Πόσο ευσταθεί το επιχείρημα της ελληνικής Εκκλησίας που πλέον αφορισμός δεν υφίσταται;

Στα τέλη του Ιανουαρίου το ΚΕΠΕΚ (Κίνηση Ελλήνων Πολιτών για την Εκκοσμίκευση του Κράτους) ζήτησε με ανοιχτή επιστολή προς το πατριαρχείο Κων/πόλεως αλλά και την Εκκλησία της Ελλάδος, την άρση του αφορισμού της Επανάστασης από το 1821.

Το γεγονός αυτό φρονώ πώς θα είχε τεράστια συμβολική όσο και ουσιαστική σημασία, μιας και θα μείωνε σε σημαντικό βαθμό τις σχετικές λεκτικές διαμάχες συμπολιτών μας, που λόγω της φετινής επετείου έχουν ενταθεί σημαντικά τους τελευταίους μήνες, εντός και εκτός διαδικτύου.

Η εμπλοκή της Εκκλησίας της Ελλάδος σε αυτή τη διαδικασία είναι απολύτως αναγκαία. 200 χρόνια πριν, οι αρχιερείς των σημερινών δομών της αποτελούσαν μέρος του σώματος του πατριαρχείου, ενώ στις μέρες μας οι εκπρόσωποί της επικαλούνται πατριάρχες και άλλους αρχιερείς εκτός των διοικητικών της δικαιοδοσιών για να υπερτονίσουν τον υποτιθέμενο σημαντικό ρόλο τους κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Η Εκκλησία της Ελλάδος δεν μπορεί να έχει μία ιστορία αλά καρτ. Ο αφορισμός της Επανάστασης την βαραίνει εξίσου με την υιοθέτηση του -υποτίθεται- σωτήριου (!) ρόλου του Γρηγορίου Ε' κατά την προετοιμασία του ξεσηκωμού.

Άλλωστε υπάρχει και προηγούμενο, μιας και 16 χρόνια πριν, το 2005, εκπρόσωπος της ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, σε συνεννόηση με τον πατριάρχη Βαρθολομαίο, μεσολάβησε για την άρση αφορισμού που έλαβε χώρα 200 χρόνια νωρίτερα. Όμως περισσότερα για αυτήν την πραγματικά ενδιαφέρουσα υπόθεση, στην απάντηση του ΚΕΠΕΚ προς το Γραφείο επί των Αιρέσεων της μητρόπολης Πειραιά, που θα έρθει σε λίγες ημέρες μέσω του NEWS 24/7.

Κατά την άποψή σας, ποια θα ήταν η "μαγιά" του ελληνικού Αγώνα, αν είχαν επικρατήσει οι θέσεις του Ευγένιου Βούλγαρη; Θα μιλούσαμε ίσως και για μια "διαφορετική" σύγχρονη ελληνική Εκκλησία;

Σίγουρα θα είχε παρατηρηθεί ένας εκσυγχρονισμός της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας, μιας και το πνεύμα του Διαφωτισμού θα άγγιζε περισσότερο τις θεολογικές και πολιτικές της θέσεις. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι διαχρονικά η Εκκλησία αποτελεί έναν υπερεθνικό οργανισμό. Δεν είναι, δηλαδή, τυχαίος ακόμα και σε λεκτικό επίπεδο, ο πόλεμος των ιδεών που αφορά στην εγκαθίδρυση του όρου Έθνος ως αντικαταστάτη του Γένους (μια λέξη με ξεκάθαρη θρησκευτική χροιά). Ούτε είναι τυχαίος ο προσεταιριστικός χαρακτήρας της εκάστοτε ηγεσίας της Εκκλησίας σε σχέση με κάθε κατακτητή ή πολιτικό διαχειριστή αυτού του τόπου διαχρονικά. Πρόκειται για έναν οργανισμό που εν πολλοίς ενδιαφέρεται πέρα και πάνω από όλα για τη δική του επιβίωση, στεκόμενος πάνω από έννοιες όπως εθνισμός, πατρίδα κτλ.

Ποια η σημασία της έκδοσης του βιβλίου "Η Μαύρη Βίβλος του 1821", από τη σειρά Lux Orbis των εκδ. iWrite;

Πρόκειται για μία επετειακή και δίχως αμφιβολία συλλεκτική έκδοση, στην οποία συγκεντρώνονται για πρώτη φορά τα περισσότερα από τα αντεπαναστικά κείμενα του πατριαρχείου και μάλιστα σε ένα βάθος χρόνου 30 ολόκληρων ετών (1798-1828). Το γεγονός αυτό βοηθά τον αναγνώστη να αντιληφθεί την “μεγάλη εικόνα” της στάσης της ανώτατης (το τονίζω αυτό) ηγεσίας της Εκκλησίας απέναντι στην ελληνική Επανάσταση. Νομίζω ύστερα από την ανάγνωση αυτών των κειμένων δεν δικαιολογούνται παρερμηνείες πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Ο πρόλογος του βιβλίου από τον καταξιωμένο ακαδημαϊκό, κ. Θάνο Βερέμη, προσθέτει επιπλέον αξία και κύρος στην έκδοση.

Πέρα από όσα έχουμε ήδη πει, τι άλλο θα συναντήσουν οι αναγνώστες στη συλλογή κειμένων του νέου αυτού βιβλίου;

Θα έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν μία ξεκάθαρη εικόνα για τις αντεπαναστατικές θέσεις του -υποτίθεται εθνομάρτυρα!- Γρηγορίου Ε' στο πέρασμα του χρόνου: α) Την εγκύκλιο που στέλνει στους Επτανήσιους ώστε να αγνοήσουν τα επαναστατικά κελεύσματα των “άθεων” Γάλλων επιστρέφοντας στην αγκαλιά του Σουλτάνου (1798), β) Την αποστολή του επισκόπου Τρίκκης Παΐσιου στην Πελοπόννησο με σκοπό των κατευνασμό των επαναστατικών διαθέσεων των ντόπιων πληθυσμών (1798), γ) Την επιστολή προς τον μητροπολίτη Σμύρνης, στην οποία του ζητείται η συγκέντρωση όλων των φυλλαδίων του Ρήγα Φεραίου με σκοπό να σταλούν προς καύση στην Κωνσταντινούπολη (1798). Επίσης θα έχουν τη δυνατότητα να διαβάσουν το αφοριστικό επιτίμιο προς την Μπουμπουλίνα παραμονές της Επανάστασης, καθώς επίσης και την απόπειρα του Γρηγορίου να επιβάλλει ιερά εξέταση στην Πόλη, ελέγχοντας τη βιβλιοπαραγωγή της ελληνικής διασποράς, πραγματοποιώντας επίθεση στην έλευση της διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών στις ελληνικές σχολές. Σε αυτήν την τελευταία εγκύκλιο, μάλιστα, ο πατριάρχης επιτίθεται και στους ραγιάδες της εποχής του, που ξεκινούσαν να δίνουν μαζικά στα παιδιά τους (αρχαία) ελληνικά ονόματα, αντί χριστιανικών...

Η περιγραφή του βιβλιου:

"Η υποτιθέμενη θετική συμβολή της ανώτατης ιεραρχίας της Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες ιδεολογικές λαθροχειρίες της νεότερης ελληνικής Ιστορίας.

Διακόσια χρόνια αργότερα, η μελέτη των πρωτότυπων πηγών, των αφοριστικών εγκυκλίων και της αντεπαναστατικής δράσης του πατριαρχείου, δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών.

Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει μία χρήσιμη συλλογή τέτοιων κειμένων, που δημοσιεύτηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1798-1828. Η ανίχνευση των εν λόγω ιστορικών τεκμηρίων αποτελεί μέχρι και σήμερα μία εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, απαιτώντας σε κάποιες περιπτώσεις την κοπιώδη αναζήτηση σπάνιων ή εξαντλημένων εκδόσεων.