Συνηθίζοντας τα ηλεκτροσόκ: Το πείραμα του Σέλιγκμαν

Η εθνική διαταραχή των Ελλήνων είναι ολοφάνερα η κατάθλιψη. Δε χρειάζεται να είσαι ψυχολόγος για να το καταλάβεις. Αρκεί να βγεις μια βόλτα στο κέντρο της πόλης, να μπεις στο λεωφορείο ή -ακόμα καλύτερα- να βρεθείς στον “ΟΑΕΔ της γειτονιάς σου”.                            

Όλοι κοιτάζουν ασκαρδαμυκτί το άπειρο, αν δεν ξεφυσάνε με σφιγμένα χείλη.

Η κατάθλιψη, δεν είναι τίποτα άλλο από την απόγνωση και την ανημποριά –συχνά γαρνιρισμένες με απάθεια.

Ο ψυχολόγος Μάρτιν Ε. Σέλιγκμαν υποστήριξε ότι η κατάθλιψη, το παρατεταμένο συναίσθημα «ανικανότητας αντιμετώπισης καταστάσεων», είναι αποτέλεσμα μιας διεργασίας εκμάθησης ή προσαρμογής, και την αποκαλεί: «Επίκτητη ανημποριά» (learned helplessness).

 

Προσπαθώντας να αποδείξει τη θεωρία του βασάνισε μερικά σκυλιά, σε ένα πείραμα που σίγουρα θα κάνει τους ζωόφιλους (και μη) να διαρρήξουν τα ιμάτια τους.

 

Σε αυτό το πείραμα χώρισε τα σκυλιά σε δυο ομάδες: πειραματική και ελέγχου. Εμείς θα λέμε τα πρώτα «άτυχα» και τα δεύτερα «τυχερά».  Τα άτυχα σκυλιά υποβλήθηκαν σε αλλεπάλληλα ηλεκτροσόκ, δεμένα, ώστε να μην μπορούν να ξεφύγουν.

 

(Σίγουρα θα οραματίζεστε τώρα το συγκεκριμένο επιστήμονα δεμένο και τα άτυχα σκυλιά να μπορούν να πατήσουν ένα μοχλό που να του διοχετεύει ρεύμα. Όμως τα ζώα δεν είναι μνησίκακα.)

 

Τα τυχερά σκυλιά έμειναν στα κελιά τους να κοιμούνται και να τρώνε.

Έπειτα ο Σέλιγκμαν έβαλε όλα τα σκυλιά σε ένα χώρο με δύο δωμάτια. Το ένα δωμάτιο είχε ηλεκτροφόρο πάτωμα και φαΐ. Το άλλο ήταν το ουδέτερο δωμάτιο. Δέκα δευτερόλεπτα πριν διοχετευτεί ρεύμα στο πάτωμα χαμήλωναν τα φώτα.

 

Τα τυχερά σκυλιά, αφού υπέστηκαν κι αυτά μερικά ηλεκτροσόκ, έμαθαν να τρέχουν στο ουδέτερο δωμάτιο μόλις χαμήλωναν τα φώτα.

 

Τα άτυχα σκυλιά, τα οποία πριν είχαν υποστεί ηλεκτροσόκ δεμένα, δεν έτρεχαν να φύγουν από το παγιδευμένο δωμάτιο. Απλά κάθονταν και δέχονταν παθητικά το σοκ.

 

Και προσέξτε: Ο Σέλιγκμαν σημειώνει ότι αντιμετώπιζαν παθητικά και άλλες καταστάσεις (φανταστείτε τι έκανε στα ζώα).

 

Είναι σίγουρο ότι θα βρεθούν κάποιοι αντιρρησίες οι οποίοι θα πουν: «Αυτό το πείραμα έγινε με σκύλους. Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται διαφορετικά γιατί έχουν ανεπτυγμένη αντίληψη.»

 

Το 1972 έγινε ένα αντίστοιχο πείραμα με ανθρώπους -χωρίς ηλεκτροσόκ φυσικά, γιατί αυτό θα ήταν αντιδεοντολογικό.

 

Οι Γκλας και Σίνγκερ ζητούσαν από μια ομάδα ατόμων να εκτελέσουν μια πολύπλοκη εργασία.

 

Κάποια στιγμή άρχιζε να ακούγεται από τον εξαερισμό ένας δυνατός επαναλαμβανόμενος θόρυβος. Τα υποκείμενα του πειράματος διέκοπταν τη συγκέντρωση τους και παρατούσαν την προσπάθεια.

 

Αλλάζοντας τις πειραματικές συνθήκες οι Γκλας και Σίνγκερ εξηγούσαν στα υποκείμενα ότι μπορούσαν να σταματήσουν το θόρυβο αν σηκωνόντουσαν και χτυπούσαν τον εξαερισμό με έναν συγκεκριμένο τρόπο.

 

Απ’ τη στιγμή που μπορούσαν να ελέγξουν το θόρυβο με δική τους ενέργεια, παρόλο που κάθε τόσο τους διέκοπτε και έπρεπε να σηκώνονται και να κοπανάνε τον εξαερισμό, η δεξιότητα και η εμμονή τους στην εργασία που τους είχε ανατεθεί βελτιώθηκε.

 

Αυτά τα δύο πειράματα δείχνουν πόσο μεγάλη σημασία έχει η «αίσθηση ελέγχου» στην πιθανότητα αντίδρασης σε αρνητικά ερεθίσματα.

 

Τα άτυχα σκυλιά, που είχαν μάθει ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα για να αποφύγουν τα ηλεκτροσόκ, αντέδρασαν παθητικά ή μάλλον με απάθεια. Δεν έκαναν τίποτα για να αποφύγουν το αρνητικό ερέθισμα –όταν πια μπορούσαν απλά να φύγουν από το δωμάτιο.

 

Και αντίστοιχα: Τα υποκείμενα του δεύτερου πειράματος, οι άνθρωποι, μόλις τους δόθηκε η δυνατότητα να σταματήσουν το θόρυβο, μόλις απέκτησαν αυξημένη αίσθηση ελέγχου, μόλις –με άλλα λόγια- κατάλαβαν ότι μπορούν να ελέγξουν αυτό που συνέβαινε, έγιναν πιο δημιουργικοί και πιο αποτελεσματικοί στην εργασία τους.

 

Η δημιουργία της αίσθησης «απώλειας ελέγχου» και η μοιρολατρική αποδοχή της ανωτερότητας (της αδιαμφισβήτητης ανωτερότητας) των διοικούντων δεν είναι καινούριο φαινόμενο.

 

Άλλοτε ήταν ο «θεός» και τα ιερατεία του, ο αυτοκράτορας, ο τσάρος και ο βασιλιάς (ελέω θεού), οι φεουδάρχες και οι τσιφλικάδες, οι απανταχού παρόντες μασόνοι, οι βδελυροί Σοφοί της Σιών, ο γενικός γραμματέας και το Κόμμα, η παντοκρατορία της Αμερικής.

 

Τώρα είναι το μεταφυσικό και απρόσωπο τέρας της ελεύθερης και παγκοσμιοποιημένης αγοράς (με το γλυκό όνομα ΤΙΝΑ – There Is No Alternative).

 

Ο πολίτης πείθεται ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα Ιερά Τέρατα.

 

Έτσι, πειθήνιος, άβουλος και μοιραίος, καταθλιπτικός -αφού πιστεύει ότι δεν έχει τον έλεγχο της ζωής του- αποδέχεται όλα τα σοκ στα οποία τον υποβάλλουν, σαν τον άτυχο σκύλο που εμ-μένει στο δωμάτιο με το ηλεκτροφόρο πάτωμα.

 

Τελειώνοντας αυτό το κείμενο μια τελευταία παρατήρηση σχετικά με το πείραμα του Σέλιγκμαν: Τα άτυχα σκυλιά που οδηγήθηκαν μερικές φορές από τον πειραματιστή στο ουδέτερο δωμάτιο όταν χαμήλωναν τα φώτα, έμαθαν τελικά να αποφεύγουν το επώδυνο ηλεκτροσόκ.

 

Αλλά εμείς δεν μπορούμε να περιμένουμε τη βοήθεια του πειραματιστή.

 

(Αυτό το πείραμα προέρχεται απ’ το βιβλίο: «Θεωρία των καταστροφών», των Woodcock και Davis, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, μετάφραση και –εξαιρετική- επιμέλεια: Νίκος Ταμπάκης. Η θεωρία των καταστροφών (catastrophe theory) είναι ένα ποιοτικό μαθηματικό μοντέλο του Ρενέ Τομ.)

πηγη