Τετάρτη 1 Οκτωβρίου 2014

Κι αλλάξαμε ζωή…


μνήμη Γιώργου Σεφέρη

Πρέπει να ήταν φθινόπωρο του 1949. Ήμουν μαθητής, δεκατεσσάρων χρονών. Πρώτη επαφή με το Σεφέρη: η «Άρνηση». Τη βρήκα σε μια ανθολογία στη βιβλιοθήκη του σχολείου. Την ξεσήκωσα σ’ ένα χαρτί –κάνοντας λάθος και στη στίξη (που άλλου; στην περίφημη άνω τελεία). Το έχω ακόμα αυτό το χαρτί.

Στα είκοσι πέντε χρόνια που πέρασαν (γράφω το 1974), λίγες ήταν οι μέρες στη ζωή μου χωρίς Σεφέρη. Με ξενάγησε στην Κύπρο, στην Ελλάδα, στην ιστορία. Με συντροφεύει παντού. Ο τελευταίος στίχος της «Άρνησης», έγινε για μένα πραγματικός. Άλλαξα –από τότε– ζωή.

Θα είχε ίσως ενδιαφέρον για το μελετητή του Σεφερικού (και κάθε ποιητικού) έργου ένα «ημερολόγιο επικοινωνίας» με τον ποιητή, που θα άρχιζε από τα πρώτα εφηβικά χρόνια του αναγνώστη και θα ιστορούσε με λεπτομέρειες τις εξερευνήσεις, τις πρώτες επαφές, τις πρώτες χαρές και τις πρώτες παρεξηγήσεις. Που θα σημείωνε τα ποιήματα που έμειναν για χρόνια ερμητικά κλεισμένα και αποκρυπτογραφήθηκαν με κόπο ή ανοίχτηκαν ξαφνικά. Τα ποιήματα που για χρόνια φορούσαν μια λαθεμένη ερμηνεία –που ακόμα δυσκολεύει την πρόσβαση. Στη δική μου περίπτωση, θα ήταν περίεργος –ιστορικά– ο δρόμος που θα οδηγούσε από τη «Στροφή» μπροστά στο «Ημερολόγιο καταστρώματος Α΄», πίσω στο «Μυθιστόρημα», πάλι μπροστά στη «Γυμνοπαιδιά», το «Τετράδιο Γυμνασμάτων» και το «Ημερολόγιο Β΄», πάλι πίσω στη «Στροφή», για να καταλήξει μετά πολλά χρόνια και μέσα από την «Κίχλη» και τα «Κρυφά ποιήματα», πίσω στη «Στέρνα» και στον «Ερωτικό Λόγο». (Τόσο με είχε από την πρώτη στιγμή σαγηνεύσει η μουσική του «Ερωτικού Λόγου», που για χρόνια τον διάβαζα σαν να ήταν γραμμένος σε ξένη, άγνωστη γλώσσα. Σχεδόν δεν ήθελα να τον «καταλάβω»). Αλλά δε θα είχε τέλος η επίπονη διήγηση ενός διαλόγου που κρατάει, στη δική μου περίπτωση, είκοσι πέντε χρόνια και σίγουρα θα συνεχιστεί –πέρα και μετά το δικό μου θάνατο– από τον ένα, αιώνιο και τους πολλούς εφήμερους συνομιλητές. Ήθελα όμως να γιορτάσω αυτή τη μικρή, μα σημαντική –για μένα– επέτειο, μιλώντας λίγο για την «Άρνηση». Που μ’ αυτή γνώρισα το Σεφέρη. Και που μ’ αυτή τον αποχαιρέτησα, τραγουδώντας με άλλους πολλούς, εκείνο το ανοιξιάτικο απόγευμα του Σεπτεμβρίου.

Σίγουρα η «Άρνηση» δεν είναι από τα σημαντικά έργα του ποιητή. Δίπλα στο «αγγελικό και μαύρο φως» της Κίχλης, είναι μονάχα μια ποιητική στιγμή. «Στιγμή, σπυρί της άμμου», θα ’λεγα με τον τρόπο του Γ.Σ. (Όσο αν και στο σπυρί της άμμου είναι κλεισμένη η Δημιουργία).

Ωστόσο, αυτή τη στιγμή την αγκάλιασε και την αγάπησε ο λαός –πριν ακόμα γίνει τραγούδι. Πολύ περισσότερο αφού έγινε. Για πολύ κόσμο ο Σεφέρης είναι ο ποιητής της «Άρνησης». Και δεν είναι απίθανο για τους πολλούς –αυτούς που δύσκολα θα άντεχαν στο όραμα της «Έγκωμης», στο «αγγελικό και μαύρο φως» της «Κίχλης» ή στο «Εκατόφυλλο Ρόδο»– η «Άρνηση» να γίνει ο Σεφέρης, όπως ο «Ύμνος» είναι ο Σολωμός.

Έχουν τη μοίρα τους τα ποιήματα –σαν τα βιβλία. Οι φίλοι του ποιητή ίσως θα γνωρίζουν πώς αντιδρούσε ο ίδιος στο γεγονός αυτό. Μα όπως κι αν αντιδρούσε, τούτο το ποίημά του ξέφυγε από το χώρο (τον αυστηρό) του ποιητή και πήρε δικό του δρόμο. Ανήκει στο λαό. Μίλησε στον κόσμο. Κι όμως δεν είναι εύκολο ούτε ευχάριστο ποίημα. Γιατί τότε αυτό και όχι άλλο;

Με την πρώτη ματιά, η «Άρνηση» είναι ποίημα απαισιόδοξο, δεμένο με το κλίμα της εποχής του, που φέρνει παράλληλα νέους τρόπους: την πυκνότητα της έκφρασης και τη λιτή σαφήνεια της εικόνας –χαρακτηριστικά ολόκληρης της πρώτης συλλογής του ποιητή. (Οι κριτικοί μίλησαν για επιδράσεις Βαλερύ και Μαλλαρμέ). Σαν «περιεχόμενο» δεν είναι ιδιαίτερα πρωτότυπο. Η άρνηση της φύσης να ικανοποιήσει τη δίψα μας, η άρνηση του χρόνου να διατηρήσει τον ερωτά μας είναι συχνά και πάντα αγαπητά θεματικά στοιχεία της λυρικής και ιδιαίτερα της ρομαντικής ποίησης. Στις πρώτες δύο στροφές η μοίρα του ανθρώπου δίνεται με ειρωνεία που θυμίζει Καρυωτάκη («ωραία που φύσηξεν ο μπάτης»). Η εκφραστική δύναμη του ποιητή φαίνεται στην ελλειπτικότητα και την τόλμη της λεκτικής εικόνας («στο περιγιάλι το κρυφό κι άσπρο σαν περιστέρι») –αυτή που κάνει κι άλλα ποιήματα της «Στροφής» (τη «Λυπημένη», τη «Στροφή», τα «Σχόλια») να είναι υποδείγματα πυκνού και καθαρού ποιητικού λόγου. Αλλά οι δύο πρώτες στροφές –παρά την εκφραστική τους ζωντάνια και το τραγικό θέμα– δε θα αρκούσαν να εξηγήσουν την έλξη που εξασκεί το ποίημα. Το μυστικό της δύναμής του πρέπει να βρίσκεται στο κλείσιμό του –στις τρεις απότομες μεταβάσεις της τελευταίας στροφής:

Με τι καρδιά, με τι πνοή,
Τι πόνους και τι πάθος
πήραμε τη ζωή μας·

Εδώ η ανάσχεση της άνω τελείας και η κοφτή, σκληρή λέξη με το θαυμαστικό:

λάθος!

Και ο γρήγορος, ξερός, τελευταίος στίχος: Κι αλλάξαμε ζωή.

Οι πρώτοι τρεις στίχοι, μια μεγάλη ανάσα, ένα ξεκίνημα, ένα πέταγμα και μετά χτύπημα –λάθος! Και μετά:

αλλάξαμε ζωή.

Μια διαδοχή σκληρή, κινηματογραφική, από καταστάσεις. Αυτό δεν είναι λυρικό «ποίημα», είναι δράμα, ανοιχτή σύγκρουση ζωής, μέσα σε ένα (φαινομενικά) παραδοσιακό πλαίσιο ρίμας και μέτρου. Σήμερα τέτοια μοντάζ φαίνονται πιο συνηθισμένα· τότε ήταν μια λεκτική επανάσταση, που ακόμα κρατάει τη δύναμή της. Πώς να μην αιχμαλωτίσει; Τίποτα, άλλωστε, δεν είναι πιο δυνατό από ένα γνωστό αίσθημα, σε μια νέα, πιο ζωντανή μορφή.

Όταν για πρώτη φορά διάβασα το ποίημα –σχεδόν παιδί– δε στάθηκα πολύ στο τέλος του τετράστιχου. Τότε βρήκα τη δύναμη κρυμμένη στην παύση και στη σκληρή λέξη «λάθος». Σήμερα με προβληματίζει περισσότερο ο τελευταίος στίχος: «Κι αλλάξαμε ζωή».

Άλλα πώς αλλάζει κανείς ζωή;

«Έτσι πού τη ζωή σου ρήμαξες εδώ στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες» /

λέει ο σοφός γέρος της Αλεξάνδρειας.

Αλήθεια, πώς αλλάζει κανείς ζωή; Έτσι απλά, σ’ ένα στίχο; Μα το «λάθος» δεν είναι του κόσμου. Είναι δικό μας. Και θα ξαναγίνει. Γιατί η τραγωδία δε βρίσκεται στην άρνηση του κόσμου να ικανοποιήσει τη δίψα μας, αλλά στη δική μας άρνηση (ή αδυναμία) να πάψουμε να διψάμε.

Δεν έχω ακόμα καταλήξει αν o ποιητής με το στίχο αυτό ειρωνεύεται –ή ανοίγει (έστω και βεβιασμένα) την πόρτα της ελπίδας. Να το πίστευε πως είναι βολετό ν’ αλλάξουμε; Σίγουρα θα ήξερε καλά ο Σεφέρης πόσο δύσκολο είναι ν’ αλλάξει κανείς ζωή…

Αλλά για τον κόσμο που το διάβασε, που το τραγουδάει, ίσως αυτό το τέλος, μετά το κοφτό «λάθος» να είναι τέλος μαζί και ξεκίνημα. Όσο κι αν ίσως διαισθάνεται πως η νέα ζωή θα καταλήξει πάλι σ’ ένα λάθος.

Γι’ αυτούς που δεν τους δόθηκε η χάρη να δούνε «ένα πρόσωπο το φως ν’ ανηφορίζει», να ζήσουν τη λύτρωση του ποιητή –γι’ αυτούς ίσως η ελπίδα μιας άλλης, διαφορετικής ζωής…

Άλλα είναι ελπίδα; Κάπου διαβλέπω μια σαρκαστική ειρωνεία.

Σπάνια πικρό ποίημα να αγαπηθεί τόσο όσο η «Άρνηση». Ίσως γιατί η απελπισία της γράφεται σε χώρο μεσογειακό και θαλασσινό. Ίσως γιατί ο μπάτης που σβήνει, πάντα μαζί και ζωογονεί. Ίσως γιατί με το λάθος η ζωή δεν τελειώνει. Λέει πως αλλάζει. Αλλάζει;

Τελικά, μόνο η ποίηση αλλάζει –έστω και για στιγμές– τη ζωή μας.

14 σχόλια :

  1. κουκος φθινοπωρινος1/10/14 08:53

    αντι για σχολιο..........αφιερωμενο στο gerolykos για τα περαιτερω
    Γράφει ο Σαράντος Καργάκος Εκπαιδευτικός- Ιστορικός - συγγραφέας

    Ακούω ότι το μεγαλύτερο σήμερα πρόβλημα των νέων μας είναι η ανεργία.

    Διαφωνώ. Εδώ και τριάντα χρόνια είναι η ... εργασία. Ο νέος δε φοβάται την αναδουλειά, φοβάται τη δουλειά. Μια οικογενειακή αντίληψη, ότι δουλειά είναι ό,τι δεν λερώνει, επεκτάθηκε και στο νέο-σουσουδιστικό σχολείο με ευθύνη των κομμάτων, που για λόγους ψηφοθηρίας απεδύθησαν σε μια χυδαία πολιτική παιδοκολακείας, η οποία μετά τη δικτατορία εξέθρεψε και διαμόρφωσε δύο γενιές <> ... παιδιών δηλαδή που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα χέρια τους -πέρα από τη μούντζα- για καμιά εργασία από αυτές που ονομάζονται χειρωνακτικές, επειδή -τάχα- είναι ταπεινωτικές.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ανώνυμος1/10/14 10:43


    ΜΗ ΤΣΙΜΠΆΤΕ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ-ΛΟΓΙΚΉ ΤΟΥ ΕΞΕΥΤΕΛΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ .


    ι Γερμανοί μας είπαν πριν από καιρό «τεμπέληδες». Ενας χαρακτηρισμός που «γκρεμίζεται» από τα αποτελέσματα της πρόσφατης έκθεσης της ΕΕ για τους εργαζόμενους της Ευρώπης.

    Η νέα έρευνα αποκαλύπτει ότι οι Ρουμάνοι και οι Ελληνες συγκαταλέγονται στους πιο σκληρά εργαζόμενους της Ευρώπης, όπως αναφέρει το ΕuObserver.

    "Πραγματικές» ώρες θεωρούνται εκείνες που ο εργαζόμενος βρισκόταν στη δουλειά του και δεν έλειπε λόγω αναρρωτικής άδειας, διακοπών, απεργίας ή άλλης αιτίας.

    Όπως προκύπτει από την έρευνα, οι Ρουμάνοι εργάζονται 2099 ώρες, το υψηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη και δεύτεροι έρχονται οι Έλληνες. Στην τρίτη θέση είναι οι Ούγγροι και ακολουθούν οι Βούλγαροι, οι Κροάτες, οι Πολωνοί, οι Λετονοι, οι Σλοβάκοι, οι Εσθονοί και οι Κύπριοι.

    Στο άλλο άκρο βρίσκονται οι εργαζόμενοι της Φιλανδίας με μόλις 1.648 ώρες εργασίας. Ακολουθούν οι Γάλλοι 1.661 ώρες. Οι Σουηδοί, οι Δανοί, οι Βέλοι, οι Ιταλοί, οι Ισπανοί και οι Ολλανδοί. Κάπου στη μέση της σχετικής λίστας υπάρχουν οι Γερμανοί και οι Βρετανοί.


    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Ανώνυμος1/10/14 10:58

    μάλλον ψηφήσαμε για τη ζωή μας λάθος και μας αλλάξανε ζωή.

    ούτε πόθος ούτε πάθος, το είδατε άλωστε όλοι στις ατελείωτες ουρές για πληρωμή του χαρατσιού, ταπεινωμένα σκηνώματα με κατεβασμένα κεφάλια και βϊδίσια βλέματα,θύμιζαν τη φάρμα των ζώων τα ανθρωπάκια της ουράς.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Ανώνυμος1/10/14 11:13


    Να που έφτασε η ώρα το κράτος να βρει ένα άλλο "εσωτερικό εχθρό", τους τσιγγάνους. Τι έκαναν; Υπάρχουν. "Υπάρχει ανομία στους καταυλισμούς" λέει η Βούλτεψη. Και στους πολιτικούς υπάρχει, αλλά δεν είδα να κατεδαφίζετε τη βουλή. Και στα κανάλια, εκεί κι αν υπάρχει, αλλά εκεί δίνετε άδειες.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Ανώνυμος1/10/14 11:13

    Θα είσαι ο επόμενος, όταν θα αυξήσουν τόσο τον ΕΝΦΙΑ που δεν θα μπορείς να τον πληρώσεις και είσαι εσύ ο "παράνομος". Κι ας είναι ο φόρος ο πιο άδικος που έγινε ποτέ. Όταν λοιπόν έρθουν διώξουν εσένα θα προτιμούσες να τους αντιμετωπίσεις μόνος ή μαζί με πολλούς; Κάνε αντίσταση τώρα ή θα σε συντρίψουν σύντομα. Η επιλογή δική σου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Ανώνυμος1/10/14 11:56

    φιλε συμπαθα με αλλα ειναι κουταμαρα αυτο που λες... πια συστημικη λες; την αληθεια; ο καργακος δεν ειναι συστημικος. συστημικος ειναι ο καθε στραβος κι ο καθε βολεμενος ...πριν τριαντα σαραντα χρονια σπουδαζε μονο ο αριστος τωρα βολευτηκε ο μη αριστος γονιος του καθε παιδιου και θελησε να σπουδασει το παιδι του..σωστη η προσπαθεια αλλα πως θα ζησει τωρα..πινοντας φραπε και περιμενοντας την αναπτυξη..δε γινεται πια αυτο..αυτο να δεις κι απο βερμπαλισμους εχουμε γεμισει..και βεβαια οι ελληνες δουλεψαν και δουλευουν αλλα με την πασοκονεοδημοκρατια πηγε χαμενος ο κοπος τους.κι αλλα πολλα που πρεπει να κανουμε....η γραβατα πρεπει να τσαλακωθει και οι θεοι με τις θεες της καφετεριας πρεπει να σηκωσουν τα μανικια και να συνελθουν απο ραθυμια τους

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Ανώνυμος1/10/14 13:37

    απ΄ότι βλέπω είσαι το κλασσικό θύμα της συστημικής προπαγάνδας.
    ξέρουν να διαχειρίζονται τέλεια την κοινωνική απόγνωση, συντηρώντας και στρέφοντας την οργή σε κανάλια αδιεξόδου ,απόγνωσης και ενοχών , το διαίρει και βασίλευε βασιλεύει.

    έχεις την εντύπωση πως οι Γερμανοί οι Γάλλοι, οι Ολανδοί νέοι δεν πίνουν και δεν διασκεδάζουν δεβν αράζουν δεν ξενυχτάνε σε μπυραρίες κλπ ,ή δουλεύουν ολημερίς και ολονυκτίς.
    επειδή το είπε ο Καργάκος είναι και θέσφατο?
    Δεν ξέρω αν έχεις παιδιά , αλλά έχουμε φτιάξει μια φασιστική κοινωνία, για να βρεις δουλειά ισχύει το .. κάτσε να σ΄απαυτόσω για να σε πάρω στη δουλειά,.. 12ώρες δουλειά χωρίς ασφάλιση,... τί να σου κάνω ας μην είχες παιδιά,... 280 και αν θέλεις χωρίς απόδειξη...και πάει λέγοντας .
    ΑΝ τώρα παρασύρεσε από τα ίδια τα μάτια σου βλέποντας πολλά τζιπάκια και καγιέν έξω από περιόνυμες καφετέριες και μπάρ αν διάβασες τον Μπογιόπουλο οι Έλληνες εκατομμυριούχοι αυξάνονται αλματοδώς στην Ελλάδα του μνημονίου.
    φτάνουν λοιπόν να κατακλείσουν τα 100-200 μαγαζιά της Αττικής σε παραλιακές και κολωνάκια.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Ανώνυμος1/10/14 15:55

    τα λαμογια αυξανονται γιατι δεν κατσανε οι υπαιτιοι πολιτικοι της καταστροφης και γιατι τα παρατρεχαμενα λαμογια δεν πηγανε φυλακη για τις αρπαχτες τους τις οποιες πολλαπλασιαζουν μεσω νεοεπενδυσεων..τα λαμογια που θελουν να γινουν τζακια με το ζορι και πλαστογραφουνε πτυχια..αν δεν τ αγορασαν σε κανενα εξωνημμενο πανεπιστημιο της αλλοδαπης..πες τα αλλου φιλε..τωρα τ αυτια αλλαξανε ακροαση...τους τα κοντυνανε....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Ανώνυμος1/10/14 16:03

    ημεις δε φτειαξαμε φασιστικη κοινωνια ν απαυτωνει δεν ξερω εσεις τι κανατε και μιλας ετσι αναγωγα........διοτι δεν τα εφτειαξε αυτα η κοινωνια και τα δωδεκαωρα ωραρια αλλα οι συγκεκριμενοι πολιτικοι που δεν τους εχει εντοπισει καμμια ερευνα ακομα που δε λογοδοτησαν ενω θα επρεπε διοτι δεν υπαρχει στρατηγος ανεμος ν αναλαβει την ευθυνη...μηπως εισαι απο τους υμεις;
    λεω εγω τωρα

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Ανώνυμος1/10/14 16:05

    παντως εγω κατι αλλο βλεπω σε σενα..οχι θυμα οχι..αυτον που δεν ξερει να χαρει η αυτος που δεν ξερει να κρυφτει..οκ κι αστο

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Ανώνυμος1/10/14 17:43

    σ΄έχει παρασύρει ο Πλεύρης με την καθαρεύουσα βλέπω.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. Ανώνυμος1/10/14 18:44

    ολοκατσαρες τριχες ..καποιον φτυνανε κι ελεγε βρεχει.......το υμεις ειναι ειρωνικο μεγαλειωτατε..αλλα παλια σου τεχνη κοσκινο...πλευρης εισαι και φαινεσαι...κουκια τρως κουκια μαρτυρας ασε που μουφαγε ο δαιμων ολοκληρο σχολιο

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  13. Ανώνυμος1/10/14 19:23

    ασε με ρε φιλε με το καθε πυροβολημενο...τι καθεσαι και διαβαζεις???δασκαλος εναι εφτουνος??gerolykos

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  14. Ανώνυμος1/10/14 19:58

    παντως μ αυτη την βιομηχανια πλαστων πτυχιων που ειχε στησει το πασοκ μοιρασε χιλιαδες θεσεις εργασιας
    Ευρισκε ο κοσμος δουλεια ρε παιδακι μου !

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Παρακαλούμε, πριν δημοσιεύσετε το σχόλιό σας, έχετε υπόψιν σας τα ακόλουθα:
• Κάθε γνώμη είναι σεβαστή, αρκεί να αποφεύγονται ύβρεις, ειρωνείες, ασυνάρτητος λόγος και προσβλητικοί χαρακτηρισμοί, πολύ περισσότερο σε προσωπικό επίπεδο, εναντίον των συνομιλητών ή και των συγγραφέων, με υποτιμητικές προσφωνήσεις, ύβρεις, υπονοούμενα, απειλές, ή χυδαιολογίες.
•Μην δημοσιεύετε άσχετα, με το θέμα, σχόλια.
•Ο κάθε σχολιαστής οφείλει να διατηρεί ένα μόνο όνομα ή ψευδώνυμο, το οποίο αποτελεί και την ταυτότητά του σε κάθε συζήτηση.
Με βάση τα παραπάνω η διαχείριση διατηρεί το δικαίωμα διαγραφής σχολίων χωρίς καμία προειδοποίηση.