O Αμαντέο Μοντιλιάνι με το αξεπέραστο ταλέντο στη ζωγραφική

Πέθανε άρρωστος νέος και φτωχός και δεν πρόλαβε να δει τα έργα του να αποκτούν τεράστια αξία. Τα έργα του άλλαζαν χέρια για ένα πιάτο φαΐ.

Ανάμεσα στους καταραμένους και τραγικούς ήρωες που ζουν στους στίχους των ποιημάτων του, ο Νίκος Καββαδίας βάζει μια εικόνα που δανείζεται από έναν «καταραμένο» ζωγράφο. Μια μορφή που τους συντροφεύει, τους οδηγεί ή τους στοιχειώνει, ένα τυφλό κορίτσι με κενά γαλάζια μάτια. Ο Amedeo Modigliani ζωγραφίζει τα κορίτσια με τα κενά μάτια γύρω στο 1917, και 30 χρόνια μετά ο Καββαδίας γράφει στο ποίημα Θεσσαλονίκη:

Ξέχασες ’κείνο τον σκοπό που λέγαν οι Xιλιάνοι -Άγιε Nικόλα φύλαγε κι Άγια θαλασσινή- τυφλό κορίτσι σ’ οδηγάει, παιδί του Mοντιλιάνι που τ’ αγαπούσε ο δόκιμος κι οι δυο Mαρμαρινοί.

Ο Amedeo Modigliani έζησε μια ζωή σύντομη, έντονη και ταραχώδη, κερδίζοντας τον τίτλο του καταραμένου ζωγράφου. Ακόμα και το όνομά του έδωσε την αφορμή να πάρει το παρατσούκλι Modi, που προφέρεται στα γαλλικά όπως η λέξη maudit, που σημαίνει καταραμένος. Μια ζωή που σημαδεύεται από τις καταχρήσεις, αλλά και την ασθένεια, με τη βίαιη συμπεριφορά και το πάθος να οδηγεί στην καταστροφή και τις συντρόφους και ερωμένες του. Μια ζωή που σταμάτησε στα 35 μόλις χρόνια, στις 24 Ιανουαρίου του 1920, με την τελευταία σύντροφό του, Jeanne Hebuterne, να δίνει και η ίδια τέλος στη ζωή της δύο μέρες μετά πηδώντας από το παράθυρο, ενώ ήταν οκτώ μηνών έγκυος στο δεύτερο παιδί τους.
Ο Modi λοιπόν, γεννημένος στο Λιβόρνο της Ιταλίας από αστική εβραϊκή οικογένεια, σπούδασε ζωγραφική στη Βενετία και τη Φλωρεντία και σε ηλικία 21 ετών οδηγήθηκε στο Παρίσι, στο επίκεντρο του καλλιτεχνικού κόσμου της εποχής. Παράλληλα με την τέχνη, μέρος της ζωής του γίνονται το αλκοόλ και τα ναρκωτικά. Φαίνεται όμως πως η αυτοκαταστροφική, όπως θεωρούνταν, συμπεριφορά του αποσκοπούσε στο να κρύψει το μυστικό του, πως έπασχε από φυματίωση, κάτι που αν γινόταν γνωστό θα τον περιθωριοποιούσε.

Ταυτόχρονα, γνωρίζοντας ότι θα πεθάνει σύντομα, προσπαθεί στα έργα του να καθιερώσει την υπογραφή του. Έτσι, ενώ στο ξεκίνημά του ενσωματώνει επιρροές από τον Πικάσο, τον Τουλούζ-Λωτρέκ, τον Σεζάν και άλλους, σύντομα τα έργα του παίρνουν ένα δικό τους δρόμο. Στους 300 περίπου πίνακες που δημιουργεί από το 1915 ως το 1920 (και κυρίως το 1918-’19), διαμορφώνει ένα απόλυτα αναγνωρίσιμο προσωπικό στυλ, πέφτοντας όμως σε δύο παγίδες: να επαναλαμβάνεται, και να μένει τελικά πίσω από τις αναζητήσεις των συγχρόνων του, όπως ο Πικάσο.
Ο Modigliani γίνεται ο ζωγράφος των πορτρέτων. Το μοντέλο του στέκεται απέναντί του ή κάθεται σε μια καρέκλα, κοιτάζοντάς τον απευθείας ή με το σώμα ελαφρώς στραμμένο. Το πρόσωπο θυμίζει αφρικάνικη μάσκα: έντονο ωοειδές σχήμα, αμυγδαλωτά μάτια, μακριά λεπτή μύτη και μικρό στυλιζαρισμένο στόμα. Οι αναλογίες του σώματος αλλοιώνονται, ο λαιμός είναι αφύσικα μακρύς και οι ώμοι χαμηλωμένοι. Οι πίνακες είναι ιδιαίτερα απλοί, με ελάχιστη ή καθόλου λεπτομέρεια στο φόντο. Μεταξύ των μοντέλων του, η αγγλίδα συγγραφέας και ερωμένη του Beatrice Hastings, οι ζωγράφοι Juan Gris και Diego Rivera, ο έμπορος τέχνης και φίλος του Léopold Zborowski.


“Όταν γνωρίσω την ψυχή σου, θα ζωγραφίσω τα μάτια σου”
…φέρεται να έχει πει στη σύντροφο και μούσα του, Jeanne Hebuterne. Ο τρόπος που χειρίζεται τα μάτια είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο στα πορτρέτα του. Μικρά και ελαφρώς ασύμμετρα τοποθετημένα, παίρνουν άλλοτε ένα βλέμμα μελαγχολικό και άλλοτε γίνονται θολά ή τελείως κενά. Αυτές οι οπές στη μάσκα, με το γαλάζιο ή μαύρο χρώμα τους, φαίνεται σαν να αποκρύπτουν κάτι από το θεατή. Δεν αφήνει «παράθυρα για την ψυχή», κάποιες φορές ίσως να μην μπορεί ή να μη θέλει ο ίδιος να κοιτάξει μέσα. Πάντως, όταν τελικά ζωγραφίζει τα μάτια της Jeanne, σε μερικά από τα πολυάριθμα πορτρέτα της, νιώθουμε πως μπορούμε να διαβάσουμε κάτι από την ιστορία της, ενώ το πρόσωπο μαλακώνει με αγάπη (άραγε από την πλευρά του ή από τη δική της;).
“Με το ένα μάτι κοιτάζεις προς τον έξω κόσμο, ενώ με το άλλο κοιτάζεις προς τον εαυτό σου”
Αυτήν την αντίθεση ίσως θέλει να αναδείξει ο ζωγράφος, όταν σε κάποια πορτρέτα ζωγραφίζει το ένα μόνο μάτι. Τα κενά μάτια θεωρήθηκαν από πολλούς ότι εκφράζουν μια εσωτερικότητα και δίνουν μια ποιητική, μυστηριακή διάσταση στο πορτρέτο, ωστόσο δεν έλειψαν αυτοί που χαρακτήρισαν το αποτέλεσμα ρηχό, αμήχανο, σαν καρικατούρα. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές του, η ψυχή και η προσωπικότητα αποκαλύπτεται από τη στάση του σώματος και των χεριών και την κλίση του κεφαλιού.


“Οι όμορφες γυναίκες που αξίζει να ζωγραφίσει ή να σμιλέψει κανείς μοιάζουν συχνά να επιβαρύνονται από τα ρούχα τους”
Το γυναικείο γυμνό είναι αγαπημένο θέμα του Μοντιλιάνι. Το 1917 δημιουργεί μια σειρά έργων που εκτίθενται στο Παρίσι και προκαλούν αμέσως αντιδράσεις, οδηγώντας στο κλείσιμο της έκθεσης και τη σύλληψή του. Η έκθεση ξανανοίγει όταν τα έργα απομακρύνονται από τη βιτρίνα. Οι γυναίκες του ξαπλώνουν νωχελικά, με αναφορές στα γυμνά της Αναγέννησης, με τον ερωτισμό τους όμως πια να γίνεται έκδηλος και ανθρώπινος, άρα και πιο προκλητικός. Τα πρόσωπα ακολουθούν τη μορφοποίηση των πορτρέτων του αλλά δίνουν την αίσθηση της ηδονής, ενώ το γυμνό σώμα φαίνεται ζωντανό, με το δέρμα να λάμπει πάνω στην αντίθεση των σκουροκόκκινων σεντονιών. Πάντως ως γυμνά μοντέλα χρησιμοποιεί πάντα επαγγελματίες και όχι τις σταθερές συντρόφους του.

Nude on a Blue Cushion – 1917

Portrait of Jeanne Hebuterne – 1918

Little Girl in Blue – 1918

The Boy

Gypsy Woman with a Baby – 1919

Jeanne Hebuterne in a Hat -1919

Την τελευταία φορά που πουλήθηκε έργο του Μοντιλιάνι σε δημοπρασία η τιμή του άγγιξε τα 170 εκατομμύρια δολάρια. Ήταν ένα γυμνό από αυτά που όταν εξέθεσε το 1917 η αστυνομία έκλεισε την έκθεσή του και το κοινό σκανδαλίστηκε. Ο Μοντιλιάνι ζωγράφισε ελάχιστα γυμνά σε σχέση με την ποσότητα των έργων που μας άφησε.  Ο κόσμος αναγνωρίζει σήμερα στα έργα του ένα στιλ μοναδικό και πρωτότυπο, μια ένωση από μοντέρνες ιδέες με την προσωπική χρωματική ευαισθησία του, δηλωτική ηδυπάθειας ή ερωτισμού.  

Σήμερα ο Αμεντέο Μοντιλιάνι που δεν έζησε για να δει την «δόξα» και την αξία των έργων του θεωρείται εθνικός θησαυρός στην χώρα του, την Ιταλία.  Παρόλο που η ίδια η Ιταλία άργησε πολύ να τον αναγνωρίσει ως μεγάλο ζωγράφο. Η πρώτη αναδρομική του έκθεση στην Ιταλία έγινε μόλις το 1930, στην 17η  Μπιενάλε της Βενετίας δέκα χρόνια μετά το θάνατό του. Στην περίπτωση του Μοντιλιάνι όλα έγιναν μετά θάνατον. Ο ίδιος πέθανε σε απόλυτη φτώχεια. Η τραγική ζωή του δεν έχει καμία σχέση με την αποδοχή και την επιτυχία που γνώρισε και γνωρίζει. Οι συλλέκτες σε όλο τον κόσμο τρελαίνονται να αποκτήσουν ένα έργο του και το κοινό σχηματίζει ατελείωτες ουρές για να δει κάθε έκθεση που οργανώνεται με έργα του.

Ο Μοντιλιάνι γεννήθηκε στις 12 Ιουλίου πριν από 132 χρόνια. Η μέρα της γέννησης του Μοντιλιάνι συνέπεσε με την πρώτη κατάσχεση που έγινε στους Μοντιλιάνι για την κάλυψη απλήρωτων φόρων για το σπίτι του Λιβόρνου και την ακίνητη περιουσία που είχε η οικογένειά του στην Σαρδηνία. Λένε πως η γέννηση του Αμεντέο έσωσε προσωρινά την οικογένειά του από την οικονομική κατάρρευση. Σύμφωνα με ένα  αρχαίο νόμο που προστάτευε τα κρεβάτια των εγκύων γυναικών και των μητέρων με νεογέννητα παιδιά, ο πατέρας του Μοντιλιάνι απέτρεψε τους πιστωτές του από το κάνουν κατάσχεση στα περιουσιακά του στοιχεία συσσωρεύοντας τα πιο πολύτιμα στην κορυφή του κρεβατιού εγκύου γυναίκας του.

Ο Μοντιλιάνι έκανε μια και μοναδική ατομική έκθεση όσο ήταν εν ζωή με διάρκεια μόνο μιας ημέρας. Συνέβη στις 3 Δεκεμβρίου του 1917, στην γκαλερί του Παρισιού Berthe Weill. Εξέθεσε 30 έργα, τα οποία του είχαν ανατεθεί από τον φίλο του, έμπορο Leopold Zborovski. Οι γυμνές φιγούρες που εξέθεσε έγιναν επίκεντρο ενός δημόσιου σκανδάλου με την αστυνομία να κλείνει την γκαλερί μόλις λίγες ώρες αφότου άνοιξε.Το 1908, στο σαλόνι των Ανεξάρτητων, ο Μοντιλιάνι παίρνει μέρος με 6 έργα. Τα έργα του θορυβούν και ο τύπος και η κριτική είναι πάντα διχασμένη. Κανένας δε τον παίρνει πολύ στα σοβαρά, επειδή τα έργα του δεν εγγράφονται σε κανένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ρεύμα. Τελικά η τέχνη του Μοντιλιάνι θα κρατήσει για πάντα μια ελευθερία και έναν αντικομφορμισμό στο στιλ, ο οποίος αποσταθεροποιεί όσους κριτικούς είναι υπερβολικά συνηθισμένοι να καταχωρίζουν σε καταλόγους, να ταξινομούν, να βάζουν ετικέτες.

Ο Μοντιλιάνι δήλωνε συχνά ότι αν κάνει ζωγραφική είναι για βιοπορισμό. Το πραγματικό του ενδιαφέρον στρέφεται στην γλυπτική, λέει συχνά ότι εκεί βρίσκεται η πραγματική του ελευθερία. Λέει ότι προτιμά τη συμπαγή υφή της πέτρας από το άυλο χρώμα σε ένα μουσαμά. Για αυτόν η γλυπτική είναι μείζων τέχνη, η μόνη που δίνει τη δυνατότητα σε έναν καλλιτέχνη να εκφραστεί. Όλα αυτά τα σχέδια που φτιάχνει με καταπληκτική ευκολία, τα θεωρεί αναγκαίες ασκήσεις και προετοιμασία για την τέχνη της λάξευσης της πέτρας. Αλλά όταν το λέει αυτό ασφαλώς δεν σκέφτεται την άστατη ζωή του, όπου είναι πιο εύκολο να μετακινείται με ένα κομμάτι μουσαμά παρά με ένα κομμάτι πέτρας, ξεχνάει την ευπάθεια των πνευμόνων του και το στίλβωμα της πέτρας που προκαλεί επίμονο βήχα και δυσφορία.

Τον δύσκολο δρόμο του θα φωτίσει η συνάντησή του με την  ποιήτρια Άννα Αντρέγιεβνα Γκορένκο, γνωστή με το ψευδώνυμο Άννα Αχμάτοβα. Βρίσκεται στο Παρίσι με τον πρώτο της άντρα Νικολάι Γκουμίλεφ από τον οποίο θα πάρει διαζύγιο το 1916. Είναι 26 ετών και ο Μοντιλιάνι 25. Ερωτεύονται κεραυνοβόλα. Η ίδια γράφει «Ήταν φτωχός, έτσι στον κήπο του Λουξεμβούργου καθόμασταν πάντα σε παγκάκια, τις καρέκλες έπρεπε να τις νοικιάζουμε. Δεν παραπονιόταν για τίποτα ούτε για τη μιζέρια του, ούτε για το γεγονός ότι δεν είχε αναγνωριστεί. Όταν η Αχμάτοβα φεύγει για τη Ρωσία της γράφει παθιασμένα γράμματα και του απαντά με ποιήματα. Το 1911  επιστρέφει στο Παρίσι και του ποζάρει. Τα σχέδια αυτά, δυστυχώς εξαφανίστηκαν, καταστράφηκαν στα πρώτα χρόνια της ρώσικης επανάστασης.

H κόρη του Μοντιλιάνι Ζαν Μοντιλιάνι

Η σύντροφός του Ζαν Εμπουτέρν

Ο Μοντιλιάνι στη διάρκεια της ζωής του αντάλλαξε πολλά έργα του με ένα πιάτο φαγητό. Μερικά από αυτά σήμερα έχουν τις υψηλότερες τιμές στην αγορά έργων τέχνης. Όμως ο Μοντιλιάνι ήταν πάντα ένας πρίγκιπας. «Γνώρισα πραγματικά τον Μοντιλιάνι», λέει ο Βλαμένκ. «Τον γνώρισα πεινασμένο, τον είδα μεθυσμένο. Τον είδα να έχει κάποια χρήματα. Σε καμία περίπτωση δεν είδα να λείπει το μεγαλείο και η γενναιοδωρία. Ποτέ δεν έπιασα επάνω του το παραμικρό ταπεινό συναίσθημα. Αλλά τον είδα οργίλο, εκνευρισμένο από την διαπίστωση ότι η δύναμη του χρήματος που τόσο περιφρονούσε μερικές φορές αντιτασσόταν στη θέληση και την περηφάνια του».

Ο Μοντιλιάνι πέθανε μόλις δυο μέρες νωρίτερα από την ερωμένη του Jeanne Hebuterne, έγκυο τότε στο δεύτερο παιδί τους.  Η πρώτη κόρη του ζευγαριού, Jeanne Modigliani, αργότερα θα γράψει την βιογραφία για τους γονείς της, και το γρήγορο πέρασμά τους από τη γη. Τα τελευταία λόγια του Μοντιλιάνι στο νοσοκομείο Σαριτέ, στον Ορτίς ντε Σαράτε, -φίλο του που τον μεταφέρει επειγόντως εκεί, αφού τον έχει βρει σε αθλία κατάσταση να τρώει επί οκτώ μέρες κονσέρβες σαρδέλα- είναι: «Δε μου μένει παρά ένα μικρό κομματάκι μυαλού… Νιώθω πως ήρθε το τέλος…Φίλησα τη γυναίκα μου, μείναμε σύμφωνοι για μια αιώνια χαρά». Η Ζαν αυτοκτόνησε και τον ακολούθησε στο θάνατο, πέφτοντας από το παράθυρο του πέμπτου ορόφου.

(Τα στοιχεία προέρχονται από τις βιογραφίες του Μοντιλιάνι από τον Christian Parisot και την Meryle Secrest. )